Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti rektori Qo‘ng‘irotboy Sharipov “Daryo” nashriga bergan intervyusida bugungi oliy ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb masalalar to‘g‘risida fikr bildirdi.
Kreativ fikrlashga o‘rgatadigan tizim
Taraqqiyotni belgilovchi asosiy kuch – yuqori malakali kadrlardir. Bunday mutaxassislarni yetishtirish uchun esa ta’lim tizimi yaxshi ishlashi shart. Shu bois, sohada o‘quv rejalarini dunyodagi kuchli besh yuztalikka kirgan universitetlar o‘quv-rejalariga moslashtirish, fan dasturlari va adabiyotlar avlodini yangilash, professional o‘qituvchilarni tayorlash jarayonlari jadallik bilan olib borilyapti. Ikki yil avval boshlagan kredit-modul tizimini samarali yo‘lga qo‘yish ishlari ketyapti. Mazkur tizimning o‘ziga xos jihatlaridan biri shundaki, talabalarga tanlov huquqi beriladi va ularning mustaqil fikrlashi o‘sishi asosiy o‘rinda turadi.
Eslasangiz, oldinlari dars mavzulari “konspekt” shaklida yozdirilar va uyga vazifa sifatida yodlashga berilar edi. Bu jarayon insonni fikrlashga, qo‘shimcha yangi bilimlar o‘zlashtirishga rag‘batlantirmaydi. Hozir har bir dars mashg‘ulotidan so‘ng, mavzu yuzasidan yangi bilimlar o‘zlashtirilishi va qo‘shimcha adabiyotlarga murojaat qilinishi kerak bo‘ladi. Shu bois, bugungi pedagog faqatgina darslik bilan cheklanmasligi lozim. Ular har kuni 4-5 ta chet elda nashr etilayotgan ilmiy maqolalarni o‘qishi zarur.
Kredit-modul tizimi kreativ fikrlaydigan, muammolarni mustaqil yecha oladigan kadrlar yetishib chiqishiga yordam beradi. Bu tizimda talabaga asosiy bilimlarning 30-40 foizi o‘rgatiladi. Fanlarning qolgan qismini talaba o‘zi mustaqil o‘rganadi.
Mazkur tizimda talaba o‘qiyotgan paytda “menga bu fan emas, boshqasi yoqadi. Muhandis bo‘laman, lekin tanlovim mana bunday”, deyishga haqli bo‘ladi. Aytaylik, u iqtisodchi bo‘lishni xohlaydi va o‘z sohasiga bog‘liq fanlarni o‘rganishi mumkin. Eng muhimi, talaba o‘qishi uchun ixtiyoriy fanlar ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun ham bu talabani qiziqib o‘qishiga undaydigan tizim.
Yoshlar potensial ish beruvchi sifatida shakllanishi kerak
Oliy ta’lim sohasidagi hozirgi islohotlar maqsadidan kelib chiqib, professor-o‘qituvchilar malakasini oshirish davr talabi hisoblanadi. Bunda ta’lim beruvchilarning xorijiy ilg‘or tajribalar va amaliyotni o‘rganishlari muhim hisoblanadi.
Ammo ayrim mavjud standartlar tizimda o‘zgartirishlar qilishga yo‘l bermaydi. Chet elda professor fanni xohlaganicha o‘zgartirishga haqqi bor va uni hech kim tekshirmaydi. Bizda esa kelib tekshiradi. Berilgan soatlari bo‘ladimi yoki dars mazmunimi “standartga javob bermaydi”, deb ketadi. Bizda huquqiy asoslar ham hali yetarli emas.
Bugungi professor-o‘qituvchilarga qo‘yilayotgan talab har qachongidan yuqori. Oldinlari o‘qituvchiga juda ko‘p dars soati berar edik. O‘qituvchi 700-800 soat auditoriyada ishlaydi. Aslida bunday bo‘lmasligi kerak. O‘qituvchi vazifasining teng yarmini auditoriyada bajarishi lozim va qolgan vaqtlarda ilm bilan shug‘ullanishi zarur. Buni akademik mustaqil bo‘lgan universitetlargina qila oladi.
To‘g‘ri, o‘qituvchilar uchun ko‘p narsalar yengillashdi. Bugungi kunda tarbiyaviy ishlar bilan ular emas, tyutorlar shug‘ullanadi.
Endi o‘qituvchilar grant olish ustida ishlashi kerak. Tan olish kerak, ayrim o‘qituvchilar xorijiy tilda ilmiy maqola yozishga qiynaladi. Chunki, maqola ilmiy jihatdan asoslantirilgan va amaliyot uchun maqbul yechimlar olib kelishi zarur bo‘lgan ma’lumotlar bilan boyitilishi kerak. Chet el granti yoki nufuzli xalqaro jurnallar talabi yuqoriligi bois, kam sonli pedagoglar bu jarayonda faol. Professor-o‘qituvchilarning maqola yozishi uchun ularni ilmiy ishlarga keng jalb qilishimiz zarur. Bu xalqaro darajadagi ta’lim yangiliklarini o‘zlashtirishga va amaliyotda qo‘llashga katta yordam beradi.
Aslida ta’lim tizimli bo‘lishi kerak. Afsuski, aksariyat yoshlarimiz institutga kirish uchungina o‘qiydi. Ya’ni maqsad institutga kirish bilan tugaydi. Yoshlarni bitta kasbni yaxshi egallab, u bilan non topadigan darajada tarbiyalasak, fanlarni chuqur o‘zlashtirishini ta’minlasak, keyin ular oldiga qo‘ygan maqsadiga erishadigan kadrlar bo‘lib yetishadi.
Maktab davridayoq yoshlarda biror kasbga qiziqish uyg‘onishi kerak. Ularni “shu oliy ta’lim dargohida, shu yo‘nalishda o‘qiysan” degan tushuncha bilan tarbiyalashdan voz kechish zarur. “Bu yo‘nalishda o‘qisang 2,5–3 million so‘m oylik bilan qearga borasan” deya majburiy tanlov qilinishi ham noto‘g‘ri. Balki, asosiy kamchiligimiz ham shudir. Mehnat bozori global bo‘lib, yaxshi mutaxassis har bir joyda qadrlanadi. Shu bois, talabalarni o‘z tanlagan yo‘nalishi bo‘yicha mutaxassis bo‘lishi uchun to‘g‘ri yo‘naltirish maqsadga muvofiq. Yana bir masala mehnat bozorini ko‘rib chiqishimiz kerak. Hozir diplom uchun o‘qigan bitiruvchilar ishsiz yuribdi. Oliy o‘quv yurtlarini bitirsa-da, ular baribir ishsiz. Nazarimda yoshlar mavjud ish o‘riniga da’vogar emas, balki potensial ish beruvchi sifatida shakllanishi kerak.
“Hamma gap tizimda”
Hammasi tizimni boshqarayotgan rahbarga bog‘liq. Agar rahbar shuni tushunib, oxirigacha yetkazsa, unda barchaga yaxshi yetib boradi. Albatta, hamma narsa ham maoshga borib taqalavermaydi. Insonda fidoyilik, vatanparvarlik ham bo‘lishi kerak.
Aholimiz soni tez o‘syapti, lekin malakali o‘qituvchilar yetishmaydi. Hatto universitetlarda ham malakali o‘qituvchilar yetarli emas. Kvotani oshiramiz deyapmiz, ammo malakali professor-o‘qituvchilar yetishmayotgani darrov seziladi. Bu kopleks muammo. Ya’ni gap faqat ish beruvchida desak noto‘g‘ri bo‘ladi.
Bizdagi eng yomon illatlardan biri – tanish-bilishchilik. Masalan, falonchani o‘g‘li yoki qizi deyilsa, baho qo‘yib beramiz. Bu haligacha bor. Aytish kerakki, bu jamiyatni buzadigan ishlardan bittasi. Nafaqat tanish-bilishchilik, balki mentalitetimizga singib ketgan ko‘plab illatlarni yo‘qotish juda og‘ir deb o‘ylayman. Urf-odatimiz shunaqa, birovni oshiga boramiz yoki mehmoni bo‘lamiz, keyin farzandini bahosini qo‘yib bermasa, u xafa bo‘ladi. Afsus, bizda shunaqa odat shakllanib qolgan. Chet elda birov boshqanikiga mehmonga bormaydi. Agar borsa ham yegan narsasiga o‘zi yonidan pul to‘laydi. Oldin o‘zimizning mentalitetimizni to‘g‘rilashimiz kerak. Bilasizmi, eng yomoni bu illatlar barcha possovet davlatlarida bor. Rossiyada ham hammasi huddi shunaqa. Men u yerda o‘qiganman. Qozog‘iston, Ozarbayjonda ham shunday.
Janubiy va Shimoliy Koreya davlatlarini olaylik, Janubiy Koreya hozir qanaqa rivojlanib ketgan – dunyodagi kuchli rivojlangan davlatlar o‘ntaligida turibdi. Shimoliy Koreya esa dunyodagi eng qoloq o‘ntalikda. Hamma gap tizimda. Masalan, tizimda biror narsani o‘zgartiraman desam, qolganlar meni yomon qabul qiladi. Bir voqea bo‘lgandi. O‘zim Turin universitetida rektor bo‘lib ishlagan paytimda o‘g‘lim o‘qishni bitira olmay, 2 yil qayta va qayta o‘qidi. U 4 yillik bakalavr yo‘nalishini 6 yil deganda bitirdi. Atrofimdagi hamma ustimdan kuldi. Rektor ham shunaqa bo‘ladimi, o‘z o‘g‘lini bitirishiga yordam bera olmaydi, deyishdi. Lekin u yerda tizim shakllanganki, xohlasangiz ham o‘qimagan talabaga baho olishida hech qanday yordam bera olmaysiz. O‘qimasa foydasi yo‘q, uni bahosi qo‘yib berilmaydi. Kredit-modul shunday tizim. Bu tizimda ishlay oladigan professor-o‘qituvchilarni olib kelyapmiz. Ammo baribir bu bilan ham 100 foiz joyiga kelmaydi. Hozirda bu tizim hatto Toshkent shahrining o‘zida yaxshi ishlamayapti. Hali viloyatlarga yetib ham borgani yo‘q. Tushunaman, buni birdan qilib bo‘lmaydi. Juda ko‘p vaqt kerak. Hammasini bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim. Oldimizda qilinadigan juda ko‘p ishlar turibdi.
Izoh (0)