Тошкент давлат иқтисодиёт университети ректори Қўнғиротбой Шарипов «Дарё» нашрига берган интервьюсида бугунги олий таълим тизими олдида турган долзарб масалалар тўғрисида фикр билдирди.
Креатив фикрлашга ўргатадиган тизим
Тараққиётни белгиловчи асосий куч – юқори малакали кадрлардир. Бундай мутахассисларни етиштириш учун эса таълим тизими яхши ишлаши шарт. Шу боис, соҳада ўқув режаларини дунёдаги кучли беш юзталикка кирган университетлар ўқув-режаларига мослаштириш, фан дастурлари ва адабиётлар авлодини янгилаш, профессионал ўқитувчиларни таёрлаш жараёнлари жадаллик билан олиб бориляпти. Икки йил аввал бошлаган кредит-модуль тизимини самарали йўлга қўйиш ишлари кетяпти. Мазкур тизимнинг ўзига хос жиҳатларидан бири шундаки, талабаларга танлов ҳуқуқи берилади ва уларнинг мустақил фикрлаши ўсиши асосий ўринда туради.
Эсласангиз, олдинлари дарс мавзулари «конспект» шаклида ёздирилар ва уйга вазифа сифатида ёдлашга берилар эди. Бу жараён инсонни фикрлашга, қўшимча янги билимлар ўзлаштиришга рағбатлантирмайди. Ҳозир ҳар бир дарс машғулотидан сўнг, мавзу юзасидан янги билимлар ўзлаштирилиши ва қўшимча адабиётларга мурожаат қилиниши керак бўлади. Шу боис, бугунги педагог фақатгина дарслик билан чекланмаслиги лозим. Улар ҳар куни 4-5 та чет элда нашр этилаётган илмий мақолаларни ўқиши зарур.
Кредит-модуль тизими креатив фикрлайдиган, муаммоларни мустақил еча оладиган кадрлар етишиб чиқишига ёрдам беради. Бу тизимда талабага асосий билимларнинг 30-40 фоизи ўргатилади. Фанларнинг қолган қисмини талаба ўзи мустақил ўрганади.
Мазкур тизимда талаба ўқиётган пайтда «менга бу фан эмас, бошқаси ёқади. Муҳандис бўламан, лекин танловим мана бундай», дейишга ҳақли бўлади. Айтайлик, у иқтисодчи бўлишни хоҳлайди ва ўз соҳасига боғлиқ фанларни ўрганиши мумкин. Энг муҳими, талаба ўқиши учун ихтиёрий фанлар кўп бўлади. Шунинг учун ҳам бу талабани қизиқиб ўқишига ундайдиган тизим.
Ёшлар потенциал иш берувчи сифатида шаклланиши керак
Олий таълим соҳасидаги ҳозирги ислоҳотлар мақсадидан келиб чиқиб, профессор-ўқитувчилар малакасини ошириш давр талаби ҳисобланади. Бунда таълим берувчиларнинг хорижий илғор тажрибалар ва амалиётни ўрганишлари муҳим ҳисобланади.
Аммо айрим мавжуд стандартлар тизимда ўзгартиришлар қилишга йўл бермайди. Чет элда профессор фанни хоҳлаганича ўзгартиришга ҳаққи бор ва уни ҳеч ким текширмайди. Бизда эса келиб текширади. Берилган соатлари бўладими ёки дарс мазмуними «стандартга жавоб бермайди», деб кетади. Бизда ҳуқуқий асослар ҳам ҳали етарли эмас.
Бугунги профессор-ўқитувчиларга қўйилаётган талаб ҳар қачонгидан юқори. Олдинлари ўқитувчига жуда кўп дарс соати берар эдик. Ўқитувчи 700-800 соат аудиторияда ишлайди. Аслида бундай бўлмаслиги керак. Ўқитувчи вазифасининг тенг ярмини аудиторияда бажариши лозим ва қолган вақтларда илм билан шуғулланиши зарур. Буни академик мустақил бўлган университетларгина қила олади.
Тўғри, ўқитувчилар учун кўп нарсалар енгиллашди. Бугунги кунда тарбиявий ишлар билан улар эмас, тюторлар шуғулланади.
Энди ўқитувчилар грант олиш устида ишлаши керак. Тан олиш керак, айрим ўқитувчилар хорижий тилда илмий мақола ёзишга қийналади. Чунки, мақола илмий жиҳатдан асослантирилган ва амалиёт учун мақбул ечимлар олиб келиши зарур бўлган маълумотлар билан бойитилиши керак. Чет эл гранти ёки нуфузли халқаро журналлар талаби юқорилиги боис, кам сонли педагоглар бу жараёнда фаол. Профессор-ўқитувчиларнинг мақола ёзиши учун уларни илмий ишларга кенг жалб қилишимиз зарур. Бу халқаро даражадаги таълим янгиликларини ўзлаштиришга ва амалиётда қўллашга катта ёрдам беради.
Аслида таълим тизимли бўлиши керак. Афсуски, аксарият ёшларимиз институтга кириш учунгина ўқийди. Яъни мақсад институтга кириш билан тугайди. Ёшларни битта касбни яхши эгаллаб, у билан нон топадиган даражада тарбияласак, фанларни чуқур ўзлаштиришини таъминласак, кейин улар олдига қўйган мақсадига эришадиган кадрлар бўлиб етишади.
Мактаб давридаёқ ёшларда бирор касбга қизиқиш уйғониши керак. Уларни «шу олий таълим даргоҳида, шу йўналишда ўқийсан» деган тушунча билан тарбиялашдан воз кечиш зарур. «Бу йўналишда ўқисанг 2,5–3 миллион сўм ойлик билан қеарга борасан» дея мажбурий танлов қилиниши ҳам нотўғри. Балки, асосий камчилигимиз ҳам шудир. Меҳнат бозори глобал бўлиб, яхши мутахассис ҳар бир жойда қадрланади. Шу боис, талабаларни ўз танлаган йўналиши бўйича мутахассис бўлиши учун тўғри йўналтириш мақсадга мувофиқ. Яна бир масала меҳнат бозорини кўриб чиқишимиз керак. Ҳозир диплом учун ўқиган битирувчилар ишсиз юрибди. Олий ўқув юртларини битирса-да, улар барибир ишсиз. Назаримда ёшлар мавжуд иш ўринига даъвогар эмас, балки потенциал иш берувчи сифатида шаклланиши керак.
«Ҳамма гап тизимда»
Ҳаммаси тизимни бошқараётган раҳбарга боғлиқ. Агар раҳбар шуни тушуниб, охиригача етказса, унда барчага яхши етиб боради. Албатта, ҳамма нарса ҳам маошга бориб тақалавермайди. Инсонда фидойилик, ватанпарварлик ҳам бўлиши керак.
Аҳолимиз сони тез ўсяпти, лекин малакали ўқитувчилар етишмайди. Ҳатто университетларда ҳам малакали ўқитувчилар етарли эмас. Квотани оширамиз деяпмиз, аммо малакали профессор-ўқитувчилар етишмаётгани дарров сезилади. Бу коплекс муаммо. Яъни гап фақат иш берувчида десак нотўғри бўлади.
Биздаги энг ёмон иллатлардан бири – таниш-билишчилик. Масалан, фалончани ўғли ёки қизи дейилса, баҳо қўйиб берамиз. Бу ҳалигача бор. Айтиш керакки, бу жамиятни бузадиган ишлардан биттаси. Нафақат таниш-билишчилик, балки менталитетимизга сингиб кетган кўплаб иллатларни йўқотиш жуда оғир деб ўйлайман. Урф-одатимиз шунақа, бировни ошига борамиз ёки меҳмони бўламиз, кейин фарзандини баҳосини қўйиб бермаса, у хафа бўлади. Афсус, бизда шунақа одат шаклланиб қолган. Чет элда биров бошқаникига меҳмонга бормайди. Агар борса ҳам еган нарсасига ўзи ёнидан пул тўлайди. Олдин ўзимизнинг менталитетимизни тўғрилашимиз керак. Биласизми, энг ёмони бу иллатлар барча поссовет давлатларида бор. Россияда ҳам ҳаммаси ҳудди шунақа. Мен у ерда ўқиганман. Қозоғистон, Озарбайжонда ҳам шундай.
Жанубий ва Шимолий Корея давлатларини олайлик, Жанубий Корея ҳозир қанақа ривожланиб кетган – дунёдаги кучли ривожланган давлатлар ўнталигида турибди. Шимолий Корея эса дунёдаги энг қолоқ ўнталикда. Ҳамма гап тизимда. Масалан, тизимда бирор нарсани ўзгартираман десам, қолганлар мени ёмон қабул қилади. Бир воқеа бўлганди. Ўзим Турин университетида ректор бўлиб ишлаган пайтимда ўғлим ўқишни битира олмай, 2 йил қайта ва қайта ўқиди. У 4 йиллик бакалавр йўналишини 6 йил деганда битирди. Атрофимдаги ҳамма устимдан кулди. Ректор ҳам шунақа бўладими, ўз ўғлини битиришига ёрдам бера олмайди, дейишди. Лекин у ерда тизим шаклланганки, хоҳласангиз ҳам ўқимаган талабага баҳо олишида ҳеч қандай ёрдам бера олмайсиз. Ўқимаса фойдаси йўқ, уни баҳоси қўйиб берилмайди. Кредит-модуль шундай тизим. Бу тизимда ишлай оладиган профессор-ўқитувчиларни олиб келяпмиз. Аммо барибир бу билан ҳам 100 фоиз жойига келмайди. Ҳозирда бу тизим ҳатто Тошкент шаҳрининг ўзида яхши ишламаяпти. Ҳали вилоятларга етиб ҳам боргани йўқ. Тушунаман, буни бирдан қилиб бўлмайди. Жуда кўп вақт керак. Ҳаммасини босқичма-босқич амалга ошириш лозим. Олдимизда қилинадиган жуда кўп ишлар турибди.
Изоҳ (0)