Iqtisodchi Abdulla Abduqodirov “Daryo” nashriga intervyu berib, bugun O‘zbekistonda olib borilayotgan pul-kredit siyosati borasida fikrlarini bildirdi.
Markaziy bank olib borayotgan pul-kredit siyosatining yutuq va kamchiliklari nimalardan iborat deb hisoblaysiz?
Bugungi pul-kredit siyosatining 2 ta yaxshi xususiyati bor. Bular asosan, moliyaviy stabilikka qaratilgan bo‘lib, birinchisi – inflyatsiya darajasini kamaytirish maqsad qilingan va mazkur sohada yaxshi yutuqlarga erishilgan. Ikkinchisi, moliyaviy siyosat tufayli o‘zbek so‘mi bilan boshqa valyutalarning almashuv kursi ancha stabil. Ya’ni o‘zbek so‘mining kursi stabil. Bu ikkita katta yutuq.
Lekin bu yutuqlarning orqa tomoni umumiy talabni qisqartirishga olib kelgan. Chunki aylanma mablag‘lar Markaziy bank tomonidan turli instrumentlar orqali tortib olinyapti. Bizning iqtisodiyotimizda aylanadigan pullar miqdori iqtisodiyotning hajmiga nisbatan yildan yilga kamayib bormoqda. Natijada iqtisodiy o‘sishga hech qanday imkoniyat bo‘lmayapti. Ya’ni umumiy pul massasini, ayniqsa, aylanma mablag‘lar massasini kamaytirish hisobiga umumiy so‘rov juda ham tushib ketgan. So‘rov bo‘lmagandan, tovar almashinuvi kamaygandan keyin inflyatsiya ham pasayadi. Chunki oldi-sotdi bo‘lmagach, hamma o‘zini minimal foydasi bilan, ba’zan esa zararga sotishga majbur bo‘ladi. Shuning uchun Markaziy bankning siyosatida biz uchun iqtisodiy o‘sish muhimroqmi yoki iqtisodiy stabillikmi degan masalani aniq belgilab olishimiz kerak.
Iqtisodiy stabillik o‘sish mexanizmlari avtomatik tarzda ishlaydigan va hech qanaqa davlat aralashuvisiz ham o‘zini o‘zi ta’minlaydigan drayverlar bo‘lganida muhim bo‘lardi. Lekin bizda unday emas, ya’ni o‘sish mexanizmlari umuman yo‘q, hali yuzaga ham kelmagan. Demak, avtomatik tarzda hech qachon ishlay olmaydi. Davlat aralashsa aralashmasa, falon falon sohalar o‘zidan o‘zi o‘saveradi, o‘zini o‘zi ta’minlaydi, umumiy talab o‘sib boradi, deb aytadigan biror sohamiz yo‘q. Shuning uchun bu borada juda katta kamchiliklar bor.
Men doim aytib kelganman va yana takrorlayman, biz uchun hozir eng muhimi iqtisodiy o‘sish masalasi. Umuman, iqtisodiy blokning butun siyosati iqtisodiy o‘sishni stimullashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Buni qanday omillari bor?
Birinchidan, bu ko‘proq davlat tomonidan iqtisodiy rivojlantirishga beriladigan mablag‘larni ko‘paytirishga qaratilgan bo‘ladi.
Ikkinchidan, davlat budjeti xarajatlari keskin kamaytirilgan bo‘lishi kerak.
Uchinchidan, kichik va o‘rta biznes uchun beriladigan kreditlar hajmi ko‘proq bo‘lishi lozim. Soliq va kredit stavkalari kam bo‘lishi zarur. Bu sohada Markaziy bank hech narsa qilmayapti. Aksincha, so‘mning kredit stavkalarini sun’iy darajada juda ham ko‘ratib qo‘ygan.
O‘zbekistondagi kredit olish va berish tizimi qanday ishlaydi? Bu yo‘nalishdagi siyosatning natijalari to‘g‘risida nima deyish mumkin?
Markaziy bank kredit olish uchun qo‘yiladigan garov, kreditni olish va maqsadli ishlatish shartlari bo‘yicha juda qattiq talablar qo‘ygan. Ularni bajarish uchun banklar turli nayranglarni o‘ylab topishga majbur. Masalan, kredit olish uchun 2-3 ta kafolatli tashkilot bo‘lishi kerak. Siz bevosita baholab kelgan ko‘chmas mulk narxini bank o‘zi baholaydi. Axir bu qonunga zid ishku! Ya’ni bank o‘ziga baholash funksiyasini olyapti. O‘zi baholab, o‘zi garovga olyapti. Bu juda noto‘g‘ri.
Markaziy bank tijorat banklariga shunday siyosat qo‘yganki, “kredit qancha kam bersang, shuncha yaxshi. Undan ko‘ra, kreditdan topadigan daromadingni bizga o‘tkaz, biz senga depozit beramiz, obligatsiyalar sotamiz, shuni hisobiga daromadingni qilib o‘tiraverasan”, deydi. Shuning uchun tijorat banklari kredit berishga shoshmaydi ham, mijozlarni qidirmaydi ham. Kredit so‘rab kelgan odamlarni ovorayu sarson qilib, 2-3 oy ezadi, ko‘p hujjatlar so‘raydi. Kredit berganda ham shunday og‘ir shartlarda beradiki, uni qaytarib berishning imkoniyati ham bo‘lmay qoladi. Duch kelgan bankka borib, kredit olish uchun qanday hujjatlar tayyorlash kerak desangiz, 20 tadan ortiq hujjat olib kelishni aytadi. Shuncha hujjatni berganingizdan keyin yana 20 tadan ortiq hujjat so‘raydi. Chunki sizga garovga berilayotgan mulkning egasi ham rozilik berishi, agar u oilali inson bo‘lsa, uning eri yoki xotini ham rozilik berishi kerak bo‘ladi. Xullas kredit olish va berish jarayoni shunchalik byurokratiya va murakkablashtirilganki, hech kimning olgisi ham kelmaydi. Bular bilan qilinayotgan ishlar juda og‘ir. Shuning uchun ham jismoniy shaxslarga avtomobil sotib olishi uchun berilgan iste’mol kreditlari qaytarilmayapti. Chunki avtomobilni sotib olgan odam, undan daromad ola olmaydi. Buyoqdagi daromadi yaxshi bo‘lmagani uchun avtomobilni ham zarariga sotib, bankni kreditini ham qaytara olmay yurgan insonlar juda ko‘p. Umuman olganda, iste’mol krediti sohasida qancha ko‘p kredit berilgan bo‘lsa, o‘sha yerda risklar katta. Haqiqiy tijorat kreditini berish banklarda yo‘lga qo‘yilmagan. Istamaydi ham. Chunki ular Markaziy bankka berayotgan depozitlari, Markaziy bankdan olayotgan obligatsiyalari hisobiga yashab yuribdi. U obligatsiyalar 17 foiz daromad keltiradi. Shu ham yetadi ularga. Chunki hech qanaqa risk qilmaydi. Markaziy bank “bu tijorat banklarining ishi, biz unga aralashmaymiz”, degani bilan hammasi uning og‘zaki va yozma ko‘rsatmalariga borib taqaladi. Tijorat kreditlarini esa 23-24 foizdan beradi. Umuman, Markaziy bankning ikki yoqlama siyosati iqtisodiyotni bo‘g‘ib tashlagan. Bu juda ham yomon oqibatlarga olib kelmoqda. Shuning uchun ham kichik va o‘rta biznesda ahvol juda og‘ir.
Kichik va o‘rta biznes uchun tijorat krediti foizlari chindan yuqori. Aholi uchun iste’mol kreditlari ham huddi shunday baland foizlarda beriladi. Lekin nega yuqori foizlarda bo‘lsa-da kredit olish murakkab?
O‘zbekistonda 2019-yilda soliq islohoti qilindi. Kichik va o‘rta biznes ham asosan aylanma soliqlar to‘laydigan bo‘ldi. Ya’ni qo‘shilgan qiymat solig‘i va boshqalar. Bu oxir oqibatda kichik va o‘rta biznes mahsulotlariga bo‘lgan talabni kamayishiga olib keldi. Talabning kamayishi sotish qobiliyati va oqibatda iqtisodiy qobiliyat torayishiga olib keldi. Natijada aylanma soliqlar ularning birdaniga “oborot” mablag‘larini yeb qo‘ydi. Endi o‘sha “oborot” mablag‘larini tiklash uchun tijorat banklaridan kredit olaman desa, uning ham chorasi yo‘q. Hullas, hamma yoq bankrot bo‘lib, kecha kichik biznes qilib yurganlar, bugun ko‘chada mardikorlik qilib yuribdi.
Markaziy bankka kichik va o‘rta biznesning keragi yo‘q. Ular iqtisodiy stabillik bo‘lsa, chet eldan kreditlar ko‘p keladi deb, shunga ko‘proq urg‘u beradi. Natijada xorijdan ko‘proq kreditlar oladi. Bu umuman noto‘g‘ri iqtisodiy siyosatdir. O‘zi kredit bermaydida, chet el kreditlarini bemalol olib ishlatishga harakat qiladi. Bu butun mamlakatni parokanda qilish bilan barobarku!
Kichik tadbirkorlarga tijorat kreditlari berish imkoniyati bo‘magandan keyin, ularning hammasi fuqaro sifatida iste’mol krediti olishga harakat qilyapti. Banklar avtomobil va boshqa narsalarga, sayohat yoki to‘ylarga ham kredit berishadi. Endi bular “yeb ketar” pullar bo‘lgani uchun, (o‘z nomi bilan iste’mol krediti) asosiy daromadi bo‘lmagandan keyin, qaytib kelmayapti. Aynan shu iste’mol kreditlari bo‘yicha banklarga qaytmayotgan yoki qaytish imkoniyati kam bo‘lgan kreditlar hajmi va soni oshib ketyapti. Aholi kambag‘allashganining eng katta ko‘rinishi, bu banklarda iste’mol kreditlarining o‘sayotgani bo‘ladi. Chunki olgan daromadiga umid qilib, bir amallab kredit olyaptiku, lekin kreditni qaytib berish imkoniyati bo‘lmayapti. Mana shu bizning pul-kredit sohasida erishayotgan “yutuq”larimiz bo‘ladi. Xalq qancha kambag‘allashsa, shuncha ko‘p iste’mol kreditlari hajmi shuncha ortaveradi. Va ularning ichida qaytib kelmaydigan kreditlar ulushi o‘sib boraveradi.
Umuman olganda, iqtisodiy rivojlanish uchun qaysi jihatlarga ko‘proq urg‘u berish kerak? Iqtisodchi sifatida qanday takliflar bergan bo‘lardingiz?
Birinchidan, yoqilg‘i-energetika resurslariga bo‘lgan narx-navoning shakllanishi ustidan davlat nazoratini kuchaytirish kerak.
Ikkinchidan, byudjetdan aholining eng yordamga muhtoj qatlamlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri to‘lovlarni amalga oshirish lozim. Hozir aholiga yordam berilmasa, bo‘lmaydi.
Uchinchidan, banklarda 2 va undan ortiq yildan beri to‘lanmay kelgan qarzlar bo‘yicha rezervlar tashkil qilib, aholining o‘sha qarzlaridan kechib yuborish kerak. U pullar baribir kelmaydi. U qarzlardan umid yo‘q.
Eng muhimi kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish bo‘yicha jiddiy holda bir qator hukumat tadbirlarini ishlab chiqish kerak. Haligi, tovuqchilik, parrandachilik deb, alohida alohida sektorlar bo‘yicha emas, umumiy bitta yo‘nalish bo‘yicha hamma tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlaydigan tadbirlarni ishlab chiqish zarur.
Bularning orasida eng muhimi – soliq stavkalarini qayta ko‘rib chiqish. Ya’ni birinchi navbatda umumiy soliqqa o‘tish darajasini 1 mlrd so‘mdan 5 mlrd so‘mga ko‘paytirish kerak. Keyingi navbatda umummillat doirasida katta bir investitsion fond tashkil qilish lozim. Masalan, uning hisobida 100 trln so‘m mablag‘ bo‘lsin. Ana shu fonddan banklarga juda past foizlarda va uzoq muddatga kreditlar ajratish kerak. Masalan, so‘mda 5-6 foizga va uzoq muddatga, aytaylik 10-15 yilga berish mumkin. Keyin Markaziy bank o‘zining siyosatini o‘zgartirishi kerak. Turli depozitlar, obligatsiyalar sotib, banklarning pulini tortib olayotgan holatlarini yo‘qotishi lozim. Markaziy bank naqd pulni cheklashi kerak emas. Ammo u naqd pulni cheklab yotibdi. Narx-navo oshishi hammasi mana shuning orqasidan bo‘lyapti.
Izoh (0)