“Hayotim — hech kimni qiziqtirmaydigan oddiy voqelik”, — degan edi buyuk fizik, nisbiylik nazariyasi asoschisi Albert Eynshteyn. Lekin u haqmidi? Olim to‘g‘risida tarqalgan ma’lumotlar juda ko‘pligi buning aksini ko‘rsatadi. U ma’lumotlar ichida esa asossizlari ham bir talay. Quyida taniqli fizik haqida tarqalgan uydirmalar haqida so‘z boradi.
Eynshteyn chapaqay bo‘lgan
Chapaqaylar boshqalarga qaraganda iste’dodliroq bo‘ladi, degan gap odamlar orasida keng tarqalgan. Buni dalillash uchun, odatda, Eynshteyn misol qilib keltiriladi.Lekin aslida ko‘plab tarixiy fotosuratlarda Albert o‘ng qo‘li bilan yozayotgani va skripka kamonini ham aynan shu qo‘li bilan ushlab turgani aks etgan. Shu suratlar olimning chapaqay bo‘lmaganini isbotlaydi.
Eynshteyn maktabda yomon o‘qigan
Eynshteyn bolaligida yomon o‘qigani, barcha fanlardan, hatto matematikadan ham imtihon topshira olmagani haqida gaplar yuradi. Lekin uning matematikani o‘rgana olmagani haqidagi gaplar hech qanday asosga ega emas. Buni tushunish uchun Albert Shveysariyaning Aarau kantonidagi maktabdan olgan attestatga ko‘z tashlash kifoya.U barcha aniq fanlardan, jumladan, matematika va geometriyadan ham a’lo baholarni qo‘lga kiritgan. Bundan tashqari, lotin va yunon tillaridan ham a’lo natija ko‘rsatgan. Albert o‘rtacha (qoniqarsiz emas) baho olgan yagona fan bu fransuz tili edi.
Eynshteyn Syurixdagi nufuzli Politexnika akademiyasida imtihon topshirgan vaqtda aynan shu tilni yaxshi bilmagani uchun yetarli ball to‘play olmaydi. So‘ngra fransuz tilini kuchaytirib, keyingi safar imtihonni muvaffaqiyatli topshiradi.
Katta ehtimol bilan, Eynshteynning ikkichi bo‘lgani haqidagi uydirma u o‘qigan maktabda baholash tizimi o‘zgargani tufayli paydo bo‘lgan. Avval olti eng yuqori, bir eng quyi ball hisoblangan. Keyin esa, aksincha, bir eng yuqori ball etib belgilangan.
Eynshteyn disleksiya va Asperger sindromidan aziyat chekkan
Ayrimlar internetda Albert to‘qqiz yoshgacha o‘qishni bilmagani va hatto o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifoda eta olmagani haqida yozadi, lekin bu haqiqatdan yiroq.Onasining so‘zlariga ko‘ra, bo‘lajak fizik ikki-uch yoshgacha deyarli gapirmagan, lekin undan keyin nutqi rivojlanib ketgan. U olti yoshidan maktabga qatnab, yaxshi baholar olgan, o‘n uch yoshida esa Immanuil Kantning “Sof aql tanqidi” asarini o‘qib chiqqan.
Eynshteyn o‘zidan qancha qo‘lyozmalar qoldirganini hisobga olsak, uning yaxshi yoza olmagani haqidagi gaplar ham asossiz ekani oydinlashadi.
Eynshteyn autizmdan aziyat chekmagani ham oydin haqiqatdir. U ancha tortinchoq kishi bo‘lgan va ko‘proq yolg‘izlikni yoqtirardi, lekin ilm ahllari orasida do‘stlari ko‘p edi. Do‘stlarining orasida professional ruhshunoslar ham bor edi. Ularning hech biri Albertda qandaydir ruhiy buzilishlar borligini qayd etmagan.
Eynshteyn birinchi rafiqasining ilmiy ishlarini o‘zlashtirib olgan
Albert birinchi rafiqasi, fizik Mileva Marich, bilan yozishmalarida ba’zan “ishimiz” yoki “nazariyamiz” so‘zlaridan foydalangan. Shunga ko‘ra, ba’zi biograflar Mileva nisbiylik nazariyasiga katta hissa qo‘shgani haqida xulosa qiladi. Go‘yo olim o‘z rafiqasiga nisbatan adolatsizlik qilgan.
Lekin aslida Marich Eynshteynning ishlariga yordam bergani haqida birorta ishonchli dalil yo‘q. Ayol nisbiylik nazariyasi bilan umuman shug‘ullanmagan. Tanishlarining ta’kidlashicha, u o‘zining ixtisosligi bo‘lgan issiqlik o‘tkazuvchanligini eksperimental tadqiq qilish haqida Albert bilan bir necha bor suhbatlashgan. Lekin bu muhokamadan nariga o‘tmagan ko‘rinadi.
Eynshteynning to‘ng‘ich o‘g‘li Hansning ta’kidlashicha, onasi turmush qurganidan so‘ng ilm-fan bilan shug‘ullanmay qo‘ygan va Albert bilan yashagan vaqtlaridan ham, undan keyin ham hech qanday ilmiy ish chop ettirmagan. Boz ustiga, Marich o‘z maktublarida eriga qandaydir tarzda yordam bergani to‘g‘risida umuman da’vo qilmaydi.
Xullas, Eynshteyn uchun barcha kashfiyotlarni uning rafiqasi amalga oshirib bergani haqidagi gaplar haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi.
Eynshteyn vegetarian bo‘lgan
Ba’zan internetda turli fan yoki san’at namoyandalari vegetarian ekani va ular aynan shu parhez tufayli aqlli va mashhur bo‘lib yetishgani to‘g‘risida fikrlar uchraydi. Bu uydirma Eynshteynni ham chetlab o‘tmagan.Umuman olganda, Albert vegetarian bo‘lganini taxmin qilishda qandaydir asos bor. Gap shundaki, u bir qator surunkali kasalliklarni boshdan kechirgan. Xususan, ovqat hazm qilishida muammosi bor edi.
Olim umri davomida oshqozon yarasi, o‘t pufagining yallig‘lanishi, sariq kasalligi, o‘tkir ichak og‘rig‘i va boshqalardan aziyat chekkan. Shifokorlar bir safar unga vegetarianlikni sinab ko‘rishni maslahat beradi. Eynshteyn go‘shtdan voz kechishni boshlagach, oshqozoni yaxshilanadi. Lekin Albert buni 51 yoshda amalga oshirgan. Shunda ham Eynshteyn go‘sht iste’molidan butunlay voz kechmaydi, tuxum va sutni esa hech qachon rad etmagan.
U faqat 74 yoshida, o‘limidan bir necha yil oldin, o‘zining ko‘p yillik do‘sti Hans Myusamga yozgan maktubida yog‘li taomlar, go‘sht va baliqlardan voz kechishga qaror qilgani haqida aytadi. Lekin Albert o‘z diyetasiga falsafiy jihatdan qaramagan, balki oshqozoniga botmaydigan narsani iste’mol qilishni istagan.
Eynshteyn atom bombasini ixtiro qilgan
Albert Eynshteynni ba’zan yadroviy qurol ixtirochisi deb atashadi. Lekin bu cho‘pchak. Olim uni yaratishda ishtirok etmagan va mashhur Manhetten loyihasining a’zosi bo‘lmagan. Loyihani amerikalik fizik Robert Oppengeymer olib borgan va aynan uni “atom bombasining otasi” deb atash mumkin.
Eynshteyn qotillik qurollarini yaratishga bel bog‘lamagandi. Bundan tashqari, AQSH qurolli kuchlari uning SSSR bilan aloqasi borligidan gumon qilgan. Shu sababli taniqli fizikning Manhetten loyihasiga qo‘shilishga ruxsat ham bermagan bo‘lardi.
Eynshteynning bu borada qilgan yagona ishi uning prezident Franklin Ruzveltga murojaat yozgani edi. U murojaatda Amerika yadro qurolini birinchi bo‘lib yaratishi kerakligini ta’kidlagan. Fashistlar Germaniyasi olimlari uran atomini parchalashga muvaffaq bo‘lgani haqida xabar topganidan so‘ng u darhol shu maktubni yozgandi.
Biroq urushdan keyin Eynshteyn Xirosima va Nagasakiga qilingan hujumlardan hayratga tushadi va Bertran Rassel bilan birgalikda Rassel-Eynshteyn manifestini imzolaydi. Unda dunyo yadroviy qurolsizlanishi kerakligi talab etilgan.
Eynshteyn yangi texnologiyalar “kaltabinlar avlodini” paydo qilishidan cho‘chigan
Eynshteynga taalluqli deb bilinadigan iqtibos:Men texnologiya oddiy insoniy munosabatlardan ustun qo‘yiladigan kunlar kelishidan qo‘rqaman. O‘shanda ahmoqlar avlodi dunyoga keladi.Odatda bu iqtibos internet va mobil aloqa bolaga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Lekin bu iqtibos uydirmadan boshqa narsa emas. 1995-yilda chiqqan “Kukun” (Powder) filmining ssenariy mualliflari buni Eynshteynning gaplari qilib ko‘rsatgan. Aslida olim bunday demagan.
Nisbiylik nazariyasini faqat Eynshteyn va yana ikki-uch odam tushungan
Internetda Eynshteynning nisbiylik nazariyasi qanchalik murakkab ekanligini ko‘rsatib beruvchi turli hikoyalar mavjud. Ulardan kamida ikkitasi chindan ham sodir bo‘lgan.Masalan, bir kuni astrofizik Artur Eddingtondan uning raqibi Lyudvik Zilbershteyn: “Dunyodagi nisbiylik nazariyasini tushunadigan uch odamdan biri ekaningiz rostmi?” — deb so‘raydi. Eddington esa bir oz o‘ylanib, keyin: “Uchinchi odam kim ekan?” — deb javob beradi. U bu gapi bilan Zilbershteyn nisbiylik nazariyasini tushunuvchilar qatoriga kirmasligiga ishora qilgan.
Ikkinchi holat: Eynshteyn 1931-yilda Charli Chaplin bilan uchrashganida unga: “San’atingiz meni hayratda qoldiradi — bir og‘iz gapirmaysiz, lekin hamma sizni tushunadi”, — deydi. Chaplin esa: “Sizdan esa butun dunyo hayratlanadi, garchi aytayotgan gaplaringizni birov zig‘ircha tushunmasa ham”, — deb javob beradi.
Ammo ikki hikoyada ham qahramonlar mubolag‘aga yo‘l qo‘ygan. Eynshteynning o‘zi bir necha bor ta’kidlaganidek, uning nazariyasi fizika bo‘yicha ma’lumotga ega kishilar u yoqda tursin, hatto bunga qiziqib ko‘rgan odamlar uchun ham tushunarli. Olim 1921-yili Chicago Daily Tribune jurnaliga bergan intervyusida nisbiylik nazariyasini hech kim tushunmasligi haqida berilgan savolga shunday javob beradi:
Qayerga borsam, shu savolni berishadi. Bu absurd. Yetarlicha ilmiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan har qanday kishi bu nazariyani osongina tushuna oladi. Unda ajablanarli yoki sirli narsaning o‘zi yo‘q.
Eynshteyn Nobel mukofotini nisbiylik nazariyasi uchun olgan
Mukofot Albert Eynshteynga “nazariy fizikaga qo‘shgan hissasi va, ayniqsa, fotoelektrik effekt qonunini kashf etgani uchun” topshirilgan.Olimning hamkasbi va biografi Avraam Peys izohiga ko‘ra, fizika bo‘yicha 1921-yilgi mukofotni topshirgan Shvetsiya Qirollik Fanlar akademiyasi a’zolari orasida nisbiylik nazariyasini malakali baholay oladigan mutaxassis bo‘lmagan. Eynshteyn pul mukofotini ikki farzandi bilan qolgan sobiq rafiqasi Milevaga beradi.
Izoh (0)