Sharof Rashidov AQSH va NATOga qarshi, nomusga tekkanlik uchun o‘lim jazosi, Toshkentning “o‘lik suvi”. O‘zbek matbuoti 28-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 28-aprel, payshanba

Har yili Mehnatkashlar kuni arafasida partiya 1-may shiorlarini e’lon qiladi (1962-yilgi shiorlar haqida bu yerda o‘qing). 1932-yilgi shiorlar orasida qiziq-qiziqlari bor. Mana, masalan: “Kapital mamlakatlarida iqtisodiy tanglik o‘smoqda, ishsizlik o‘smoqda, million-million ishchi va dehqonlar ochlik va qashshoqlikka mahkumdirlar. Sotsializm SSSR mamlakatida bo‘lsa sanoat va qishloq xo‘jaligi ko‘tarilmoqda, ishsizlik yo‘q qilingan, mehnatkashlarning moddiy darajasi o‘smoqda. Butun dunyo proletarlari va mehnatkashlari, kapitalizmni yiqitingiz, SSSR ishchi-dehqonlari yo‘lidan boringiz!”. Yoki mana bunisini ko‘ring: “Imperialistlar yangi urushlarni, SSSR ustiga hujum qilishni tayyorlamoqdalar. Butun dunyo proletarlari, o‘z imperialist burjuaziyangizga qarshi qurol yalang‘ochlangiz, butun dunyo mehnatkashlarining vatani bo‘lgan sho‘rolar mamlakatini himoya qilingiz!”. Shiorlarda xalqaro mavzuga har doim joy topilgan, mana: “Yaponiya, Ovro‘pa va Amriqa imperialistlari Xitoyni ezmoqda va uni bo‘lmoqdadirlar. Yo‘qolsin Xitoyga bostirib kiruvchilar! Yashasin Xitoy xalqining hurriyatini va istiqlolini uyushtiruvchi bo‘lgan Xitoy sho‘rolari!”.

Umuman olganda, Sovet O‘zbekistonida 1-mayga tayyorgarlik qizg‘in. Bayramning an’anasi shundayki, unga har kim sovg‘a-salom tayyorlashi kerak. “Yosh leninchi” gazetasida “1-mayga bizning tortiqlar” rukni ostida tashkilot va idoralardagi komsomollar bayramga qanday hozirlik ko‘rayotgani haqida xabarlar berilgan. Bu qisqa xabarlardan birining sarlavhasi shunday: “Bizdan bir parovoz, ikki vagon. Sizlarning tortiqlaring tayyormi?”. Xabar bayram arafasi mavjud parovoz va vagonlar ta’mirdan chiqarilayotgani haqida — bu, ta’bir joiz bo‘lsa, o‘sha davr uchun eng katta sovg‘alardan biri.

Zararkunandalarga (hasharotlar emas, shunday ta’rifga loyiq ko‘rilgan shaxslarga) qarshi kurash bayramoldi kunlari ham to‘xtamaydi. Jalaquduqdagi “Savoy” sovxozidagi ahvol ta’riflanarkan, “hattoki Kovalenko kabi boshliqlar ‘o‘zbeklar ot boqishni bilmaydi, bular 5 yil o‘qib, boqar bo‘lsinlar’, deb, o‘zbeklarni ot boqish ishiga olmasga buyruq bergan. Bunga qarshi Valiyev masala ko‘targanda, ishdan bo‘shatib, uning o‘rniga Yuratsevni tayinladi. Yuratsev o‘tgan yil 3-xo‘tirga mudir ekanida bir qancha paxtalarni chiritib, yerni paxtasi borligi holda haydatgan va shuningdek zararkunandachilik jinoyatlari bilan ishi sudga berilib, ikki yarim yilga hukm qilingan bir shaxsdir”.

Polsha bir necha kun avval Yaponiya bilan harbiy ittifoq tuzayotgani haqida xabar berilgandi, endi esa u Ruminiya bilan ittifoqqa kirmoqda. Xabar berishlaricha, “urush bo‘lgan taqdirda, (Polsha harbiy ishlar vaziri Yuzef) Pilsudskiy Polsha—Ruminiya birlashgan kuchlari bosh qo‘mondoni qilib tayinlanajak”; ikki davlat o‘rtasidagi bitimda “Ruminiya—Sho‘ro janjali (Pilsudskiyning Bessarabiyaga borishi shu masalalar bilan bog‘langandir)” asosiy punktlardan biri. “Pilsudskiy Ruminiya hukumati bilan birlikda Boltiq dengizidan to O‘rta dengizgacha cho‘zilgan mamlakatlar birligini tuzish planini muhokama qildi”, deb yozadi “Yosh leninchi”.

“Yosh leninchi”ning 1932-yil 28-aprel soniga mansub quyidagi lavha bugungi dayjestdan faqat bosh sarlavhasi uchun tanlab olindi. Unda shunday deb yozilgan: “Andijonning unumli tajribalarini o‘rganing”.

60 yil avval. 28-aprel, shanba

“Qizil O‘zbekiston”ning bu soni ham oltinchi chaqiriq SSSR Oliy Soveti birinchi sessiyasi tafsilotlariga bag‘ishlangan. Oliy Sovet 24-aprel kuni Prezidiumning bir necha farmonlarini, jumladan, nomusga tekkanlik uchun, poraxo‘rlik uchun va militsionerlarning hayotiga tajovuzlik qilganlik uchun belgilangan jinoiy javobgarlikni yanada kuchaytirish to‘g‘risidagi hujjatlarni tasdiqlagan.

Unga ko‘ra, endi “mas’ul vazifani egallab turgan yoki ilgari poraxo‘rlik uchun sudlangan yoxud bir necha marta pora olgan mansabdor shaxs o‘z xizmat holatidan foydalanib, qilishi lozim bo‘lgan yoki qilishi mumkin bo‘lgan biror bir harakatni pora beruvchi shaxs manfaatini ko‘zlab bajarganligi yoki bajarmaganligi uchun har qanday turda pora olishi”, xususan, mol-mulki musodara qilinib, o‘lim jazosi bilan jazolanadi.

“Nomusga tekkanlik uchun jinoiy javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risida”gi farmonda shunday deyiladi: “Belgilab qo‘yilsinki, bir gruppa shaxslar yoki alohida xavfli retsidivist tomonidan nomusga tekkanlik yoxud nomusga tegish juda og‘ir oqibatlarga olib kelsa, shuningdek, balog‘atga yetmaganlarning nomusiga tegish — .., o‘lim jazosi bilan jazolanadi”.

Militsiya xodimlari va xalq drujinachilarining hayotiga tajovuz qilishga doir farmonda ham o‘lim bilan bog‘liq jazo ko‘zda tutilgan: “Militsiya xodimi yoki xalq drujinachisi jamoat tartibini saqlab yuzasidan o‘z xizmat vazifasini yoki o‘z ijtimoiy faoliyatini bajarayotganlarida ularning hayotiga tajovuz qilish... vaziyatni og‘irlashtiradigan holatlarda — o‘lim jazosi bilan jazolanadi”.

“Qizil O‘zbekiston”ning avvalgi sonlarida SSSR tashqi ishlar vaziri Andrey Gromikoning Jeneva qurolsizlanish konferensiyasi bo‘yicha SSSR Oliy Sovetidagi nutqi chop etilgandi. Bu safar mazkur nutqqa Oliy Sovet deputatlarining munosabatlari berilgan. Ular orasida O‘zbekiston rahbari Sharof Rashidovning chiqishi ham bor. Uning aytishicha, “sovet kishilari, shu jumladan, O‘zbekiston mehnatkashlari Jeneva kengashining borishini zo‘r e’tibor bilan kuzatmoqdalar”. Sharof Rashidovning ta’kidlashicha, “Sovet Ittifoqi odamlar tinchlikda va osoyishtalikda yashasin deb, inson xotirjamlik bilan shaharlar qura olsin, yangi imoratlarni bunyodga keltirsin, Yer yuzini bog‘lar bilan bezasin deb, yoppasiga va batamom qurolsizlanish choralarining keng konstruktiv programmasini taklif qildi. Lekin Amerika Qo‘shma Shtatlari va uning NATOdagi ittifoqchari Sovet Ittifoqining oqilona, olijanob takliflarini qabul qilishga hamisha to‘sqinlik qilmoqdalar”.

“G‘arb davlatlari bizning takliflarimizga nimalarni ro‘para qilmoqdalar?.. Qo‘shma Shtatlar qurolsizlanishni bizning eng qudratli va eng uzoqqa borib tushadigan raketalarimizni yemirib tashlashdan va SSSRning boshqa barcha raketa qo‘shinlarini Amerika kontroliga topshirib qo‘yishdan boshlashni taklif qilmoqda. Shu bilan bir vaqtda, Sovet Ittifoqi tevaragidagi Amerikaning yuzlab harbiy bazalariga qo‘l tegizmoqchi emaslar. AQSHning boshqa bir taklifi — SSSRning butun atom sanoatini tekshirib turish bahonasi bilan Amerika kontroliga topshirib qo‘yilsin degan taklifi ham bitimga kelishga yordam beradimi?.. Amerika plani faqat Sovet Ittifoqini qurolsizlantirishni talab qiladi. Bunday talabni qo‘yish qurolsizlanish ishini ko‘ra-bila turib barbod qilish demakdir. Vashingtonda shu maqsadni ko‘zlab, mana shunday planlarni ishlab chiqayotgan bo‘lsalar kerak. Ular munofiqlik qilib, bunday planlarga yoppasiga va batamom qurolsizlanish planlari deb nom bermoqdalar”, — deydi deputat Rashidov.

Hayot faqat Oliy Sovet majlisi tafsilotlaridan iborat emas, albatta. U yerda qanday qonunlar qabul qilinishi va qanday muhokamalar bo‘lishidan qat’i nazar, odamlar kundalik hayot tashvishlari bilan yashashda davom etmoqda. Masalan, “Yosh leninchi” To‘raqo‘rg‘ondagi komsomol to‘yi haqida yozgan. To‘y emas, naq siyosiy tadbir, shu bahona o‘tkazilgan xalqlar do‘stligi konserti deysiz:

30 yil avval. 28-aprel, seshanba

Turkiya bosh vaziri Sulaymon Demirel va nihoyat O‘zbekistonga keldi. Gazetalar bu voqeani katta shiorlar bilan qayd etgan. Masalan, “Xalq so‘zi” tashrifga doir materiallarni “Nafaqat tuynuklar, darvozalar ochildi” degan umumiy sarlavha ostida bergan.

“O‘zbekiston ovozi” va “Toshkent oqshomi”ning “shapkalari” esa bu safar bir xil ko‘rinish olgan — unda turk va o‘zbek tillarida “O‘zbek eli turkiyalik oliy martabali mehmonni qutlaydi” deb yozilgan.

Nafaqat “shapkalar”, balki suratlar ham bir xil:

Bir xillik shu darajadaki, uchala markaziy gazeta materiallarni bir manba — O‘zAdan bir xilda ko‘chirib bosgan. Agentlik aeroportdagi kutib olish marosimi tafsilotlari haqida yozarkan, prezident Islom Karimovdan, jumladan, quyidagicha iqtibos keltiradi: “Biz Turkiya misolida o‘z kelajagimizni ko‘rib turibmiz. Chunki Turkiya ham biz bugun bosib o‘tayotgan yo‘llarni boshidan o‘tkazganligi shunday fikrga kelishimizga asos bo‘ldi”.

Tashrif kuni Toshkent hokimi Adhambek Fozilbekov “O‘zbekiston va Turkiyaning o‘zaro hamdo‘stligini yanada rivojlantirish,.. maqsadida, shuningdek, ikki qondosh el — o‘zbek va turk xalqlari do‘stligini bundan buyon ham mustahkamlash yuzasidan bildirilgan takliflarni ko‘rib chiqib”, poytaxtning Kirov ko‘chasiga Mustafo Kamol Otaturk nomini berish haqida qaror qabul qilgan (ko‘cha nomi 2011-yili Zarafshonga o‘zgardi; bir muddat avval Otaturk nomi Toshkentga yana qaytishi mumkinligi haqida xabarlar paydo bo‘ldi).

Gazetalarda Demirelning tashrifidan boshqa qiziqarli xabarlar va maqolalar ham ko‘p. “Xalq so‘zi”ning yozishicha, “siyosiy mahbuslarni o‘z vaqtida, haqqoniy sud qilinishini nazorat qilish, nohaq qamalganlarni ozodlikka chiqarish, irqi, dini, tili-yu dunyoqarashi uchun tazyiqqa olinganlarga yordamlashishdek olijanob vazifalar”ni bajaruvchi Amnesty International a’zolari O‘zbekistonga kelgan. “O‘zbekistonga taklif qilinganimiz, Oliy Kengashda tayyorlanayotgan hujjatlarning xalqaro standartlarga mos tushishiga ko‘maklashayotganimizdan behad mamnunmiz”, — degan tashkilotning O‘rta Osiyo bo‘yicha maxsus mutaxassisi Yan Gorvin (keyingi yillarda ushbu tashkilot bilan hamkorlik susaydi, O‘zbekistonga 2004-yilgi tashrif uning a’zolari uchun 2018-yilga qadar so‘nggisi bo‘lib turdi).

Amnesty International vakillari shu kunlarda O‘zbekistonda bo‘lib turgan yagona chet elliklar emas, albatta. AQSHning Oachita universiteti professori Bill Aldon Dikson va universitet Biznes maktabi professori Yan Kosh Toshkent iqtisodiyot universitetida mehmon bo‘lib turibdi. Ular “Toshkent oqshomi”ga bergan intervyusida “erkin iqtisodiy bozorda birinchi navbatda erkin harakat qilish kerak”ligini, “ishbilarmonlarga erkinlik berish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash darkor”ligini ta’kidlagan. Muxbirning: “O‘zbekiston Turkiya iqtisodiy andozasiga tayanib, ular bilan hamkorlik qilmoqda. Sizningcha, O‘zbekiston qaysi yo‘ldan borsa, biz kutgan natijalarga erishish mumkin?”, degan savoliga, Yan Kosh shunday javob qaytargan:

“Respublika mustaqillik sari shunday yo‘lni tutishi kerakki, u ko‘proq xalqqa ozodlik bersin-u, kamroq buyruqbozlik bo‘lsin. Mana shu yo‘l haqiqiy samarani beradi. Menimcha, birorta chet mamlakatning iqtisodiy andozasini to‘liq o‘zlashtirib olish ham to‘g‘ri bo‘lmaydi. Xorijiy mamlakatlardagi iqtisodiy yo‘l-yo‘riqlardan respublika o‘zi uchun kerakli bo‘lgan, mahalliy xalq uchun to‘g‘ri keladigan jihatlarni tanlab olgani foydaliroqdir... Qayerda raqobat, bahs-munozara bo‘lsa, fikrlar xilma-xilligi inobatga olinsa, o‘sha yerda iqtisodiyot va umuman boshqa sohalar ham rivojlanib boradi”.

Gazetalarda Mingbuloq mavzusida materiallar yana ko‘payib qolgan. “Xalq so‘zi”da neft konini jilovlash uchun preventorlarni olib kelgan amerikaliklarning suratlari bosilgan:

Sirdaryo viloyati esa toshqinlar ichida qolgan: “26-aprel kuni Sirdaryo viloyatining qator rayonlari xo‘jaliklariga kuchli sel yog‘di. Natijada viloyatning Xovos, Boyovut, Guliston, Mehnatobod rayonlaridagi ko‘pgina xo‘jaliklarning minglab gektar ekinzorlari payhon qilindi va ko‘pgina ekinzorlar jala suvlari ostida qoldi. Xovos rayonida ko‘priklar, yo‘llar, g‘allazorlarni sel olib ketdi... Hozirgi kunlarda tezlik bilan tabiiy ofat keltirgan zararni tugatish choralari ko‘rilmoqda”, — deb yozadi “O‘zbekiston ovozi”.

Sergelida yangi uylar, yangi mavzelarni foydalanishga topshirish ishlari davom etmoqda:

Yangi mavzelar bilan birga Sergelida aholi soni ham o‘smoqda. Aholi soni ko‘paygach, bu aholiga ko‘rsatilayotgan transport xizmati hajmi ham oshirilishi kerak. Aftidan, 1992-yili Sergelida foydalanishga topshirilayotgan uy-joy va u yerga ko‘chib borayotgan aholi soni tumanga qatnaydigan jamoat transporti sonidan tezroq o‘sgan. Shu bois o‘sib borayotgan talabni o‘z vaqtida qondirishda muammolar yuzaga kelgan. Masalan, sergeliliklar Sergeli-7 mavzesidan Oloy bozoriga qatnovchi 38-tezyurar avtobus yo‘nalishining qoniqarsiz faoliyatidan norozilik bildirgan. “Toshkent oqshomi”ning 28-aprel sonida bu noroziliklarga rasmiylarning javobi berilgan:

“Haqiqatan ham Sergeli-7 va Oloy bozori oralig‘ida qatnovchi 38-tezyurar avtobus yo‘nalishi shu yilning yanvar—fevral oylarida yomon ishlagan. Bu muddat davomida yo‘nalishga rejadagi 865 ta o‘rniga 746 ta avtobus chiqarilgan. Buning asosiy sababi avtokorxonamiz umuman yangi avtobuslarni olmay qo‘yganligidadir. Ustiga ustak, ehtiyot qismlar tanqisligi, yonilg‘i bilan ta’minlashdagi uzilishlar ham ishimizga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda”, — deydi mas’ul. Uning qo‘shimcha qilishicha, 38-avtobusga qo‘shimcha 5 ta yangi avtobus ajratilgan, shuningdek, 1992-yil 8-martdan e’tiboran Sergelini “Chilonzor” metrosi bilan bog‘lovchi 8-avtobus yo‘nalishi yo‘lga qo‘yilgani ma’lum qilingan.

Toshkent shahar tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi raisi Shoira Ibrohimovaning “Zor qoqshagan anhorlar” maqolasida Toshkent kanallarining achinarli ahvoli bayon qilinadi. “Toshkent traktor zavodi hududidan oqib o‘tadigan ‘Charog‘on’ deb nomlangan zovurda zaharlanish darajasi 40 foizga yetdi! ‘Chkalov’ metro bekatidagi yer osti suvlarini Qorasuvga tashlanishi oqibati ham yomon bo‘lmoqda. TAPOiChning ‘marhamati’ bilan bu yerda zaharlanish me’yori 300—1300 foizga ortib ketgan! Bu hayot uchun borib turgan ziyonning o‘zi!.. XI asrda arab tarixchilari Salor suvining pokizaligi, shaffofligidan hayratga tushgan bo‘lsalar, bugun kanal suvlarida loaqal birortagina suv jonivori yo‘qligi bizni hayratga solmoqda. Shahar bo‘ylab ‘o‘lik suv’ oqyapti axir!”, — deb yozadi u “Toshkent oqshomi”ga.

“Yashirmaslik va ochiq tan olish kerakki, xalqimizning bilim darajasi ancha past. Maktablarni bitirgan yoshlarning bilimi hozirgi zamon talabiga javob bermaydi. Shuning uchun ham ular hali biror sohada shakllanib ulgurmasdanoq, o‘zlarini savdo-sotiq, chayqovchilik va boshqa ishlarga uradi. Bunday yoshlarning yagona fikri-xayoli qanday yo‘l bilan bo‘lmasin oson pul topish, boyish. Bularda na imon, na vijdon, na insof va na odamiylik bor. Bu ham yetmaganidek, xalqimiz hali chalasavodlik balosidan qutulgani yo‘q. Birdan-bir zikru xayoli yemay-ichmay, bolalarining to‘yini ko‘rish, sandiqqa mol yig‘ish. Hatto buning uchun ‘sho‘rlik’ bolalarning rizqidan siqib, mazali, aqlni peshlaydigan vitaminli taomlardan ham mahrum qilamiz. Bir qarabsizki, shuv etib umr o‘tib ketadi”, — bular professor Otaqo‘zi Azizovning 1992-yil “Xalq so‘zi”da e’lon qilingan fikrlaridan bir parcha; 30 yil avvalgi mulohazalar ekaniga ishonging kelmaydi.

Xorijda nima gap? Kobulda shaharni egallash uchun yo otishma bo‘lyapti, yo nizolashuvchi tomonlar allaqachon sulhga erishgan — xabarlar biri biridan ziddiyatli. Rossiyada “Jiguli”ning narxi keskin oshgan, Janubiy Koreya esa qiyin ahvolda qolgan rus olimlari va mutaxassislarini og‘dirib olishda davom etyapti.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi