Шароф Рашидов АҚШ ва НАТОга қарши, номусга текканлик учун ўлим жазоси, Тошкентнинг «ўлик суви». Ўзбек матбуоти 28 апрелда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 28 апрель, пайшанба

Ҳар йили Меҳнаткашлар куни арафасида партия 1 май шиорларини эълон қилади (1962 йилги шиорлар ҳақида бу ерда ўқинг). 1932 йилги шиорлар орасида қизиқ-қизиқлари бор. Мана, масалан: «Капитал мамлакатларида иқтисодий танглик ўсмоқда, ишсизлик ўсмоқда, миллион-миллион ишчи ва деҳқонлар очлик ва қашшоқликка маҳкумдирлар. Социализм СССР мамлакатида бўлса саноат ва қишлоқ хўжалиги кўтарилмоқда, ишсизлик йўқ қилинган, меҳнаткашларнинг моддий даражаси ўсмоқда. Бутун дунё пролетарлари ва меҳнаткашлари, капитализмни йиқитингиз, СССР ишчи-деҳқонлари йўлидан борингиз!». Ёки мана бунисини кўринг: «Империалистлар янги урушларни, СССР устига ҳужум қилишни тайёрламоқдалар. Бутун дунё пролетарлари, ўз империалист буржуазиянгизга қарши қурол яланғочлангиз, бутун дунё меҳнаткашларининг ватани бўлган шўролар мамлакатини ҳимоя қилингиз!». Шиорларда халқаро мавзуга ҳар доим жой топилган, мана: «Япония, Оврўпа ва Амриқа империалистлари Хитойни эзмоқда ва уни бўлмоқдадирлар. Йўқолсин Хитойга бостириб кирувчилар! Яшасин Хитой халқининг ҳурриятини ва истиқлолини уюштирувчи бўлган Хитой шўролари!».

Умуман олганда, Совет Ўзбекистонида 1 майга тайёргарлик қизғин. Байрамнинг анъанаси шундайки, унга ҳар ким совға-салом тайёрлаши керак. «Ёш ленинчи» газетасида «1 майга бизнинг тортиқлар» рукни остида ташкилот ва идоралардаги комсомоллар байрамга қандай ҳозирлик кўраётгани ҳақида хабарлар берилган. Бу қисқа хабарлардан бирининг сарлавҳаси шундай: «Биздан бир паровоз, икки вагон. Сизларнинг тортиқларинг тайёрми?». Хабар байрам арафаси мавжуд паровоз ва вагонлар таъмирдан чиқарилаётгани ҳақида — бу, таъбир жоиз бўлса, ўша давр учун энг катта совғалардан бири.

Зараркунандаларга (ҳашаротлар эмас, шундай таърифга лойиқ кўрилган шахсларга) қарши кураш байрамолди кунлари ҳам тўхтамайди. Жалақудуқдаги «Савой» совхозидаги аҳвол таърифланаркан, «ҳаттоки Коваленко каби бошлиқлар ‘ўзбеклар от боқишни билмайди, булар 5 йил ўқиб, боқар бўлсинлар’, деб, ўзбекларни от боқиш ишига олмасга буйруқ берган. Бунга қарши Валиев масала кўтарганда, ишдан бўшатиб, унинг ўрнига Юрацевни тайинлади. Юрацев ўтган йил 3-хўтирга мудир эканида бир қанча пахталарни чиритиб, ерни пахтаси борлиги ҳолда ҳайдатган ва шунингдек зараркунандачилик жиноятлари билан иши судга берилиб, икки ярим йилга ҳукм қилинган бир шахсдир».

Польша бир неча кун аввал Япония билан ҳарбий иттифоқ тузаётгани ҳақида хабар берилганди, энди эса у Руминия билан иттифоққа кирмоқда. Хабар беришларича, «уруш бўлган тақдирда, (Польша ҳарбий ишлар вазири Юзеф) Пилсудский Польша—Руминия бирлашган кучлари бош қўмондони қилиб тайинланажак»; икки давлат ўртасидаги битимда «Руминия—Шўро жанжали (Пилсудскийнинг Бессарабияга бориши шу масалалар билан боғлангандир)» асосий пунктлардан бири. «Пилсудский Руминия ҳукумати билан бирликда Болтиқ денгизидан то Ўрта денгизгача чўзилган мамлакатлар бирлигини тузиш планини муҳокама қилди», деб ёзади «Ёш ленинчи».

«Ёш ленинчи»нинг 1932 йил 28 апрель сонига мансуб қуйидаги лавҳа бугунги дайжестдан фақат бош сарлавҳаси учун танлаб олинди. Унда шундай деб ёзилган: «Андижоннинг унумли тажрибаларини ўрганинг».

60 йил аввал. 28 апрель, шанба

«Қизил Ўзбекистон»нинг бу сони ҳам олтинчи чақириқ СССР Олий Совети биринчи сессияси тафсилотларига бағишланган. Олий Совет 24 апрель куни Президиумнинг бир неча фармонларини, жумладан, номусга текканлик учун, порахўрлик учун ва милиционерларнинг ҳаётига тажовузлик қилганлик учун белгиланган жиноий жавобгарликни янада кучайтириш тўғрисидаги ҳужжатларни тасдиқлаган.

Унга кўра, энди «масъул вазифани эгаллаб турган ёки илгари порахўрлик учун судланган ёхуд бир неча марта пора олган мансабдор шахс ўз хизмат ҳолатидан фойдаланиб, қилиши лозим бўлган ёки қилиши мумкин бўлган бирор бир ҳаракатни пора берувчи шахс манфаатини кўзлаб бажарганлиги ёки бажармаганлиги учун ҳар қандай турда пора олиши», хусусан, мол-мулки мусодара қилиниб, ўлим жазоси билан жазоланади.

«Номусга текканлик учун жиноий жавобгарликни кучайтириш тўғрисида»ги фармонда шундай дейилади: «Белгилаб қўйилсинки, бир группа шахслар ёки алоҳида хавфли рецидивист томонидан номусга текканлик ёхуд номусга тегиш жуда оғир оқибатларга олиб келса, шунингдек, балоғатга етмаганларнинг номусига тегиш — .., ўлим жазоси билан жазоланади».

Милиция ходимлари ва халқ дружиначиларининг ҳаётига тажовуз қилишга доир фармонда ҳам ўлим билан боғлиқ жазо кўзда тутилган: «Милиция ходими ёки халқ дружиначиси жамоат тартибини сақлаб юзасидан ўз хизмат вазифасини ёки ўз ижтимоий фаолиятини бажараётганларида уларнинг ҳаётига тажовуз қилиш... вазиятни оғирлаштирадиган ҳолатларда — ўлим жазоси билан жазоланади».

«Қизил Ўзбекистон»нинг аввалги сонларида СССР ташқи ишлар вазири Андрей Громиконинг Женева қуролсизланиш конференцияси бўйича СССР Олий Советидаги нутқи чоп этилганди. Бу сафар мазкур нутққа Олий Совет депутатларининг муносабатлари берилган. Улар орасида Ўзбекистон раҳбари Шароф Рашидовнинг чиқиши ҳам бор. Унинг айтишича, «совет кишилари, шу жумладан, Ўзбекистон меҳнаткашлари Женева кенгашининг боришини зўр эътибор билан кузатмоқдалар». Шароф Рашидовнинг таъкидлашича, «Совет Иттифоқи одамлар тинчликда ва осойишталикда яшасин деб, инсон хотиржамлик билан шаҳарлар қура олсин, янги иморатларни бунёдга келтирсин, Ер юзини боғлар билан безасин деб, ёппасига ва батамом қуролсизланиш чораларининг кенг конструктив программасини таклиф қилди. Лекин Америка Қўшма Штатлари ва унинг НАТОдаги иттифоқчари Совет Иттифоқининг оқилона, олижаноб таклифларини қабул қилишга ҳамиша тўсқинлик қилмоқдалар».

«Ғарб давлатлари бизнинг таклифларимизга нималарни рўпара қилмоқдалар?.. Қўшма Штатлар қуролсизланишни бизнинг энг қудратли ва энг узоққа бориб тушадиган ракеталаримизни емириб ташлашдан ва СССРнинг бошқа барча ракета қўшинларини Америка контролига топшириб қўйишдан бошлашни таклиф қилмоқда. Шу билан бир вақтда, Совет Иттифоқи теварагидаги Американинг юзлаб ҳарбий базаларига қўл тегизмоқчи эмаслар. АҚШнинг бошқа бир таклифи — СССРнинг бутун атом саноатини текшириб туриш баҳонаси билан Америка контролига топшириб қўйилсин деган таклифи ҳам битимга келишга ёрдам берадими?.. Америка плани фақат Совет Иттифоқини қуролсизлантиришни талаб қилади. Бундай талабни қўйиш қуролсизланиш ишини кўра-била туриб барбод қилиш демакдир. Вашингтонда шу мақсадни кўзлаб, мана шундай планларни ишлаб чиқаётган бўлсалар керак. Улар мунофиқлик қилиб, бундай планларга ёппасига ва батамом қуролсизланиш планлари деб ном бермоқдалар», — дейди депутат Рашидов.

Ҳаёт фақат Олий Совет мажлиси тафсилотларидан иборат эмас, албатта. У ерда қандай қонунлар қабул қилиниши ва қандай муҳокамалар бўлишидан қатъи назар, одамлар кундалик ҳаёт ташвишлари билан яшашда давом этмоқда. Масалан, «Ёш ленинчи» Тўрақўрғондаги комсомол тўйи ҳақида ёзган. Тўй эмас, нақ сиёсий тадбир, шу баҳона ўтказилган халқлар дўстлиги концерти дейсиз:

30 йил аввал. 28 апрель, сешанба

Туркия бош вазири Сулаймон Демирел ва ниҳоят Ўзбекистонга келди. Газеталар бу воқеани катта шиорлар билан қайд этган. Масалан, «Халқ сўзи» ташрифга доир материалларни «Нафақат туйнуклар, дарвозалар очилди» деган умумий сарлавҳа остида берган.

«Ўзбекистон овози» ва «Тошкент оқшоми»нинг «шапкалари» эса бу сафар бир хил кўриниш олган — унда турк ва ўзбек тилларида «Ўзбек эли туркиялик олий мартабали меҳмонни қутлайди» деб ёзилган.

Нафақат «шапкалар», балки суратлар ҳам бир хил:

Бир хиллик шу даражадаки, учала марказий газета материалларни бир манба — ЎзАдан бир хилда кўчириб босган. Агентлик аэропортдаги кутиб олиш маросими тафсилотлари ҳақида ёзаркан, президент Ислом Каримовдан, жумладан, қуйидагича иқтибос келтиради: «Биз Туркия мисолида ўз келажагимизни кўриб турибмиз. Чунки Туркия ҳам биз бугун босиб ўтаётган йўлларни бошидан ўтказганлиги шундай фикрга келишимизга асос бўлди».

Ташриф куни Тошкент ҳокими Адҳамбек Фозилбеков «Ўзбекистон ва Туркиянинг ўзаро ҳамдўстлигини янада ривожлантириш,.. мақсадида, шунингдек, икки қондош эл — ўзбек ва турк халқлари дўстлигини бундан буён ҳам мустаҳкамлаш юзасидан билдирилган таклифларни кўриб чиқиб», пойтахтнинг Киров кўчасига Мустафо Камол Отатурк номини бериш ҳақида қарор қабул қилган (кўча номи 2011 йили Зарафшонга ўзгарди; бир муддат аввал Отатурк номи Тошкентга яна қайтиши мумкинлиги ҳақида хабарлар пайдо бўлди).

Газеталарда Демирелнинг ташрифидан бошқа қизиқарли хабарлар ва мақолалар ҳам кўп. «Халқ сўзи»нинг ёзишича, «сиёсий маҳбусларни ўз вақтида, ҳаққоний суд қилинишини назорат қилиш, ноҳақ қамалганларни озодликка чиқариш, ирқи, дини, тили-ю дунёқараши учун тазйиққа олинганларга ёрдамлашишдек олижаноб вазифалар»ни бажарувчи Amnesty International аъзолари Ўзбекистонга келган. «Ўзбекистонга таклиф қилинганимиз, Олий Кенгашда тайёрланаётган ҳужжатларнинг халқаро стандартларга мос тушишига кўмаклашаётганимиздан беҳад мамнунмиз», — деган ташкилотнинг Ўрта Осиё бўйича махсус мутахассиси Ян Горвин (кейинги йилларда ушбу ташкилот билан ҳамкорлик сусайди, Ўзбекистонга 2004 йилги ташриф унинг аъзолари учун 2018 йилга қадар сўнггиси бўлиб турди).

Amnesty International вакиллари шу кунларда Ўзбекистонда бўлиб турган ягона чет элликлар эмас, албатта. АҚШнинг Оачита университети профессори Билл Алдон Диксон ва университет Бизнес мактаби профессори Ян Кош Тошкент иқтисодиёт университетида меҳмон бўлиб турибди. Улар «Тошкент оқшоми»га берган интервьюсида «эркин иқтисодий бозорда биринчи навбатда эркин ҳаракат қилиш керак»лигини, «ишбилармонларга эркинлик бериш, уларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш даркор»лигини таъкидлаган. Мухбирнинг: «Ўзбекистон Туркия иқтисодий андозасига таяниб, улар билан ҳамкорлик қилмоқда. Сизнингча, Ўзбекистон қайси йўлдан борса, биз кутган натижаларга эришиш мумкин?», деган саволига, Ян Кош шундай жавоб қайтарган:

«Республика мустақиллик сари шундай йўлни тутиши керакки, у кўпроқ халққа озодлик берсин-у, камроқ буйруқбозлик бўлсин. Мана шу йўл ҳақиқий самарани беради. Менимча, бирорта чет мамлакатнинг иқтисодий андозасини тўлиқ ўзлаштириб олиш ҳам тўғри бўлмайди. Хорижий мамлакатлардаги иқтисодий йўл-йўриқлардан республика ўзи учун керакли бўлган, маҳаллий халқ учун тўғри келадиган жиҳатларни танлаб олгани фойдалироқдир... Қаерда рақобат, баҳс-мунозара бўлса, фикрлар хилма-хиллиги инобатга олинса, ўша ерда иқтисодиёт ва умуман бошқа соҳалар ҳам ривожланиб боради».

Газеталарда Мингбулоқ мавзусида материаллар яна кўпайиб қолган. «Халқ сўзи»да нефть конини жиловлаш учун превенторларни олиб келган америкаликларнинг суратлари босилган:

Сирдарё вилояти эса тошқинлар ичида қолган: «26 апрель куни Сирдарё вилоятининг қатор раёнлари хўжаликларига кучли сел ёғди. Натижада вилоятнинг Ховос, Боёвут, Гулистон, Меҳнатобод раёнларидаги кўпгина хўжаликларнинг минглаб гектар экинзорлари пайҳон қилинди ва кўпгина экинзорлар жала сувлари остида қолди. Ховос раёнида кўприклар, йўллар, ғаллазорларни сел олиб кетди... Ҳозирги кунларда тезлик билан табиий офат келтирган зарарни тугатиш чоралари кўрилмоқда», — деб ёзади «Ўзбекистон овози».

Сергелида янги уйлар, янги мавзеларни фойдаланишга топшириш ишлари давом этмоқда:

Янги мавзелар билан бирга Сергелида аҳоли сони ҳам ўсмоқда. Аҳоли сони кўпайгач, бу аҳолига кўрсатилаётган транспорт хизмати ҳажми ҳам оширилиши керак. Афтидан, 1992 йили Сергелида фойдаланишга топширилаётган уй-жой ва у ерга кўчиб бораётган аҳоли сони туманга қатнайдиган жамоат транспорти сонидан тезроқ ўсган. Шу боис ўсиб бораётган талабни ўз вақтида қондиришда муаммолар юзага келган. Масалан, сергелиликлар Сергели-7 мавзесидан Олой бозорига қатновчи 38-тезюрар автобус йўналишининг қониқарсиз фаолиятидан норозилик билдирган. «Тошкент оқшоми»нинг 28 апрель сонида бу норозиликларга расмийларнинг жавоби берилган:

«Ҳақиқатан ҳам Сергели-7 ва Олой бозори оралиғида қатновчи 38-тезюрар автобус йўналиши шу йилнинг январь—февраль ойларида ёмон ишлаган. Бу муддат давомида йўналишга режадаги 865 та ўрнига 746 та автобус чиқарилган. Бунинг асосий сабаби автокорхонамиз умуман янги автобусларни олмай қўйганлигидадир. Устига устак, эҳтиёт қисмлар танқислиги, ёнилғи билан таъминлашдаги узилишлар ҳам ишимизга салбий таъсир кўрсатмоқда», — дейди масъул. Унинг қўшимча қилишича, 38-автобусга қўшимча 5 та янги автобус ажратилган, шунингдек, 1992 йил 8 мартдан эътиборан Сергелини «Чилонзор» метроси билан боғловчи 8-автобус йўналиши йўлга қўйилгани маълум қилинган.

Тошкент шаҳар табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси раиси Шоира Иброҳимованинг «Зор қоқшаган анҳорлар» мақоласида Тошкент каналларининг ачинарли аҳволи баён қилинади. «Тошкент трактор заводи ҳудудидан оқиб ўтадиган ‘Чароғон’ деб номланган зовурда заҳарланиш даражаси 40 фоизга етди! ‘Чкалов’ метро бекатидаги ер ости сувларини Қорасувга ташланиши оқибати ҳам ёмон бўлмоқда. ТАПОиЧнинг ‘марҳамати’ билан бу ерда заҳарланиш меъёри 300—1300 фоизга ортиб кетган! Бу ҳаёт учун бориб турган зиённинг ўзи!.. XI асрда араб тарихчилари Салор сувининг покизалиги, шаффофлигидан ҳайратга тушган бўлсалар, бугун канал сувларида лоақал бирортагина сув жонивори йўқлиги бизни ҳайратга солмоқда. Шаҳар бўйлаб ‘ўлик сув’ оқяпти ахир!», — деб ёзади у «Тошкент оқшоми»га.

«Яширмаслик ва очиқ тан олиш керакки, халқимизнинг билим даражаси анча паст. Мактабларни битирган ёшларнинг билими ҳозирги замон талабига жавоб бермайди. Шунинг учун ҳам улар ҳали бирор соҳада шаклланиб улгурмасданоқ, ўзларини савдо-сотиқ, чайқовчилик ва бошқа ишларга уради. Бундай ёшларнинг ягона фикри-хаёли қандай йўл билан бўлмасин осон пул топиш, бойиш. Буларда на имон, на виждон, на инсоф ва на одамийлик бор. Бу ҳам етмаганидек, халқимиз ҳали чаласаводлик балосидан қутулгани йўқ. Бирдан-бир зикру хаёли емай-ичмай, болаларининг тўйини кўриш, сандиққа мол йиғиш. Ҳатто бунинг учун ‘шўрлик’ болаларнинг ризқидан сиқиб, мазали, ақлни пешлайдиган витаминли таомлардан ҳам маҳрум қиламиз. Бир қарабсизки, шув этиб умр ўтиб кетади», — булар профессор Отақўзи Азизовнинг 1992 йил «Халқ сўзи»да эълон қилинган фикрларидан бир парча; 30 йил аввалги мулоҳазалар эканига ишонгинг келмайди.

Хорижда нима гап? Кобулда шаҳарни эгаллаш учун ё отишма бўляпти, ё низолашувчи томонлар аллақачон сулҳга эришган — хабарлар бири биридан зиддиятли. Россияда «Жигули»нинг нархи кескин ошган, Жанубий Корея эса қийин аҳволда қолган рус олимлари ва мутахассисларини оғдириб олишда давом этяпти.

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди