Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi mutaxassislari Rossiyaga qarshi sanksiyalarning iqtisodiy oqibatlari haqida “Daryo”ga so‘zlab berishdi.
Ularga ko‘ra, geosiyosiy bosimlar nafaqat ma’lum davlat iqtisodiyotiga, balki jahon iqtisodiyotiga ham o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatishi kundek ravshan.
Rossiya iqtisodiyoti sanksiyalar bosimiga anchadan buyon duch keladi. 2014-yildan beri “Rosneft”, “Novatek” kabi yirik davlat banklariga nisbatan AQSh va Yevropa Ittifoqi tomonidan sanksiyalar joriy qilingan, Rossiya davlat obligatsiyalarini sotib olish, Rossiya hukumatiga qarz berish, transport, infratuzilma va energetika sohasiga sarmoya kiritish orqali hamkorlik qilish cheklangan.
2014—2021-yillarda “Qrim sanksiyalari”dan keyin Rossiya yalpi ichki mahsuloti 2,3 trln dollardan 1,7 trln dollarga pasayib, rubl valyutasi 2,4 baravarga qadrsizlandi. 2014—2017-yillarda aholining real daromadi 8,8 foizga qisqardi.
Shunga qaramay, Rossiya iqtisodiyoti avvalgi mavjud cheklovlar davrida qiynalmadi. Shu bilan bir qatorda, import o‘rnini to‘ldirish hisobiga sanoatning ayrim tarmoqlari, xususan, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi mustahkamlandi.
Bu safargi Ukraina mojarolari bilan bog‘liq yangi sanksiyalar anchayin jiddiy bo‘lib, uning salbiy oqibatlari nafaqat Rossiyaga, balki boshqa mamlakatlar iqtisodiyotiga ham ta’sir o‘tkazishi kutilmoqda.
Bugungi kunga qadar G‘arb mamlakatlari tomonidan moliya sohasida quyidagi sanksiyalar qabul qilingan. Eng yirik Rossiya banklari aktivlari muzlatilib, ushbu mamlakatlarda ular bilan amalga oshiriladigan har qanday operatsiyalarga chek qo‘yildi.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlari “Promsvyazbank”, “VEB”, “Rossiya” banki va boshqalarga cheklov o‘rnatgan bo‘lsa (bank sektorining 70 foiziga nisbatan jami sanksiyalar), AQSh esa “VTB” (va uning 20 ta sho‘ba korxonasiga), “Otkryitie” banki, “Sovkombank” va “Novikombank” OAJ hamda ularning 34 ta sho‘ba korxonasiga sanksiyalar e’lon qildi.
Bundan tashqari, Qo‘shma Shtatlar “Sberbank”ning kelajakdagi har qanday operatsiyalarini chekladi va uning barcha vakillik hamda joriy hisob varaqalarini yopdi, shuningdek, Belorusdagi 2 ta davlat bankiga (“Belinvestbank” – 4-o‘rinda, “Dabrabyt” banki esa 11-o‘rinda turuvchi Belarusning eng yirik moliya instituti) va 9 ta mudofaa firmasiga sanksiyalar e’lon qildi.
Buyuk Britaniya Rossiya fuqarolarining Britaniya banklarida saqlashi mumkin bo‘lgan depozit summalarini (50 ming funt yoki 67 ming dollargacha) chekladi.
Xuddi shu paytning o‘zida, Germaniya Moliya vazirligi, gaz ta’minoti uchun to‘lovlarni amalga oshirish va Rossiyadagi o‘z kompaniyalarining sho‘ba korxonalariga o‘zlari tomonidan mablag‘ o‘tkazish uchun tranzaksiyalarning mavjudligi saqlanib qolinganini ta’kidladi.
Ushbu sanksiyalarning joriy etilishi haqidagi e’lon Rossiya iqtisodiyotiga keskin salbiy ta’sir ko‘rsatib ulgurdi. Sanksiyalar haqidagi xabarlardan so‘ng, VTB aksiyalari qariyb 40 foizga tushib ketdi. Rossiya rubli 78 rubldan (22-fevral) 85 rublga (24-fevral) qadrsizlandi.
Kelgusida Rossiya rubli devalvatsiyasi taxmin qilinib, bu inflyatsiyaning 12-15 foizgacha oshishiga olib kelishi mumkin.
Rossiya banki vaziyatni barqarorlashtirishda rublga nisbatan kuzatilayotgan bosimlarni yumshatish uchun 24-fevral kunidan boshlab (2014-yildan beri birinchi marta) valyuta intervensiyasini boshladi.
Rossiya banklari bilan operatsiyalarni qisman va to‘liq to‘xtatish sanksiya qo‘llagan mamlakatlar va Rossiya o‘rtasidagi moliyaviy va savdo vositachilik operatsiyalarining keskin qisqarishiga, Rossiyada xorijiy valyutadagi likvidlikning yetishmasligiga, shuningdek, xalqaro pul o‘tkazmalari va xalqaro to‘lov tizimlari operatsiyalarini cheklashiga olib kelishi mumkin.
Biroq Rossiyadagi har bir bankning 80 foizdan oshiq aktivlari rublda hisoblangan va valyuta kreditlari avvalo kreditga layoqatligi kuchliroq bo‘lgan mahalliy kompaniyalariga berilgan, bu esa Rossiya bank tizimi uchun salbiy oqibatlarni kamaytiradi va kamchiliksiz ishlashiga yordam beradi.
Shu bilan birga, sanksiyalarning joriy qilinishi rossiyalik sarmoyadorlarning xorijdagi, shu jumladan, O‘zbekistondagi investorlik faolligini cheklashi ham mumkin.
Kuni kecha Rossiyaning ayrim banklari xalqaro SWIFT tizimidan chiqarib yuborilishiga qaror qilindi, biroq salbiy oqibatlar AQSh va Yevropa mamlakatlarning o‘ziga ham ta’sir qilishi mumkin.
Shu bilan bir qatorda, Eron neft eksporti daromadlaridan 50 foizini yo‘qotgan, tashqi savdo hajmi esa 30 foizga qisqargan davrida, mamlakat banklarining 2018-yil SWIFT’dan chiqarib yuborilganini misol qilish mumkin.
Biroq mazkur vaziyatda, Rossiya SWIFT’dan chiqib ketish ehtimolini tan olgani va oldini olish choralarini ko‘rganini hisobga olish lozim.
2014-yilda “Rossiya” banki, hozirda 335 ta (banklararo to‘lovlarning 20 foizi), shu jumladan, 38 ta xorijiy banklardan iborat moliyaviy xabarlar uzatish tizimini (SPFS) yaratdi. Shunday ekan, bunday hodisaning ehtimoliy oqibatlari sezilarli darajada qisqarishi mumkin.
Shuningdek, Rossiya hukumati, davlat moliya institutlari va korxonalarining (shu jumladan, Markaziy bank, Moliya vazirligi, Farovonlik milliy jamg‘armasi) moliya bozorlari va xizmatlariga kirishini cheklovchi Rossiya suveren qarziga nisbatan sanksiyalar joriy qilindi.
Amerika tomondan qo‘llangan ushbu sanksiyalar “Sberbank”, “Alfa-Bank”, “Moskva” kredit banki, “Gazprombank”, “Rossiya qishloq xo‘jaligi banki”, “Gazprom”, “Gazprom neft”, “Transneft”, “Rostelekom”, “RusHydro”, “Alrosa”, “Sovcomflot”, Rossiya temiryo‘llari kabi tashkilotlarga tegishlidir. Nomi qayd etilgan kompaniyalarning umumiy aktivlari 1,4 trln dollarni tashkil qiladi.
Shuningdek, yangi qarz majburiyatlari bo‘yicha bitimlar tuzish va moliyalashtirishni ta’minlash bo‘yicha taqiq qo‘yildi. Buyuk Britaniya rossiyalik kompaniyalar tomonidan London fond birjasiga qimmatli qog‘ozlarning joylashtirilishini chekladi.
O‘rnatilgan cheklovlar tufayli Rossiya AQSh va Yevropadan moliyaviy resurslarni jalb qila olmaydi. Ammo bu holat u uchun jiddiy ahamiyatga ega emas.
To‘lovlar jadvalida yiliga 4,5 mlrd dollardan ortiq to‘lovlar mavjud bo‘lmagani sabab kelgusi bir necha yillarda xorijiy valyuta qarzlarini to‘lash bilan bog‘liq muammolar ehtimoli juda pastdir.
Xorijiy sarmoyadorlarning rubl qarzidagi ulushi so‘nggi yillarda taxminan 20 foizni (AQSh va YI investorlari talabning yarmidan ko‘pini ta’minlaydi) tashkil etdi.
Ammo, hozirda 85 foizni tashkil qilayotgan federal budjet tarkibidagi rubl qarzi ulushining yanada oshishi ehtimoli yuqoridir.
Potensial investorlar bazasining sanksiyalar ta’siri ostida 10-20 foizga qisqarishi rubl kurslarini 0,5 foiz punktdan oshirishi mumkin.
Bundan tashqari, Rossiya sarmoyalarni yangi bozorlardan, xususan, Xitoydan jalb qilish bo‘yicha keng imkoniyatlarga egadir.
Rossiyaga texnologik tovarlarning eksport qilinishini cheklash
AQSh Amerikada ishlab chiqarilgan dasturiy ta’minot, texnologiyalar yoki uskunalardan (yarim o‘tkazgichlar, telekommunikatsiyalar, shifrlash, lazerlar, sensorlar, navigatsiya vositalari, avionika, dengiz texnologiyalari, neft va gaz sanoati uchun uskunalar) foydalangan holda xorijiy mamlakatlarda ishlab chiqarilgan texnologik tovarlarni Rossiyaga eksport qilishga cheklovlar qo‘ydi.
AQSh hisob-kitoblariga ko‘ra, Rossiyaga texnologiya yetkazib berish bo‘yicha Yevropa Ittifoqi, Avstraliya, Yaponiya, Kanada, Yangi Zelandiya, Buyuk Britaniya bilan o‘rnatilgan qo‘shma cheklovlar, hozirda G‘arb mamlakatlaridan 50 mlrd dollarni tashkil qilayotgan, Rossiyaning yuqori texnologiyali mahsulotlar importini qariyb ikki baravarga qisqartiradi.
Bu takomillashtirish jarayonlari, Rossiya iqtisodiyoti uchun yangi texnologik tartibga o‘tishni anchayin sekinlashtirishi mumkin, albatta.
Biroq, shuni ham ta’kidlash joizki, Rossiyaga yarimo‘tkazgichlar importining qisqarishi rossiyalik ishlab chiqaruvchilar (Rossiya yarimo‘tkazgichlar importi 1,5 mlrd dollarni, eksport esa atigi 96 mln dollarni tashkil qiladi) mahsulotlariga nisbatan talabning oshishiga imkon yaratadi.
Rossiya jahon yarimo‘tkazgichlar bozorining atigi 0,7 foizini tashkil qilishi tufayli yarimo‘tkazgichlarga bo‘lgan talabning yuqori darajada pasayishi kutilmaydi.
Neftni qayta ishlash zavodlarini takomillashtirish uchun Yevropa texnologiyalarining Rossiyaga eksport qilinishi, barcha samolyotlar, ularning ehtiyot qismlari va jihozlarining sotilishi Yevropa Ittifoqi tomonidan taqiqlandi.
Bunda energetika sektori Rossiyaning asosiy iqtisodiy yo‘nalishi ekanligini qayd etish lozim.
2020-yilda neft-gaz sektorining ulushi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 15,2 foizni tashkil etdi. 2021-yilda budjetning neft va gaz daromadlari yalpi ichki mahsulotning 6,8 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda – 7,2 foizga, 2023-yilda – 6,5 foizga, 2024-yilga kelib esa 5,7 foizga rejalashtirilgan.
Mazkur choraning joriy etilishi munosabati bilan ham, 2015—2026-yillarda amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan Rossiyaning neftni qayta ishlash zavodlarini takomillashtirish dasturlarining oqsab qolish ehtimoli yuqori.
Bu esa, o‘z navbatida, neftni qayta ishlash va sanoatdan eksport tushumlarining kamayishiga olib keladi. Biroq, shu bilan birga, neft ishlab chiqaruvchi texnologiyalarning Rossiyaga eksport qilinishini taqiqlash g‘arb kompaniyalarining neftni qayta ishlash uskunalari eksportidan keladigan daromadlarini vaqtincha qisqartirishi mumkin.
Alohida bozorlarga ta’siri
Qo‘shma Shtatlar “Shimoliy oqim-2” gaz quvuri operatori bo‘lgan “Nord Stream 2 AG” kompaniyasiga va uning rahbariyatiga qarshi sanksiyalarni joriy qildi, Germaniyaning Iqtisodiyot vazirligi esa ushbu gaz quvurini sertifikatlash jarayonini to‘xtatdi.
Sanksiyalar e’lon qilingach, Yevropada gaz narxi 1,5 baravarga oshib, 1000 kub metr uchun 1600 dollarni tashkil qildi, keyinchalik esa 1250 dollarga o‘zgartirildi. Loyihaning to‘xtatilishi, katta ehtimol bilan, Yevropa va jahon bozorlarida gaz narxining oshishiga olib keladi.
Neft narxi, har doimgidek geosiyosiy keskinlik davrida oshib bormoqda. 24-fevral kuni Brent neftining narxi bir barrel uchun 105 dollardan oshib, 26-fevralga kelib 96 dollargacha tushib ketdi. Oxirgi marta neft fyucherslari 2014-yilning avgust oyida bir barrel uchun 105 dollardan oshgan edi.
Rossiyaning neft va gaz kompaniyalariga qarshi sanksiyalar va eksportning cheklanishi, nafaqat neft va gaz daromadlarining 30 foizga, YaIMning 4 foizga kamayishiga olib kelishi mumkin, balki energiyaga qaram mamlakatlarning ishlab chiqarish tannarxini oshirgan holda, qimmat neft narxining saqlanib qolishi sabab, butun jahon iqtisodiyotiga ham anchayin salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
So‘nggi yillardagi qayta tiklanuvchan energiya manbalarining jadal rivojlanishi an’anaviy energiya resurslariga qo‘yilgan narxlarining oshishini qoplay olmaydi.
Xuddi shunday holat, geosiyosiy beqarorlik davrida oshib borayotgan oltin narxi bilan ham kuzatilmoqda. 24-fevral kuni oltin narxi bir unsiya uchun 1970 dollargacha ko‘tarilgani qayd etilgan.
Iqtisodiy sanksiyalar qatorida, Donetsk va Lugansk xalq respublikasi bilan moliyaviy operatsiyalar va har qanday tovar va xizmatlar importining Yevropa Ittifoqi tomonidan taqiqlanganini ham eslab o‘tish mumkin.
Biroq, Yevropa Ittifoqining DXR va LXRga qo‘llagan savdo sanksiyalarining oqibatlari unchalik ham ko‘zga tashlanarli bo‘lmasligi mumkin, buning sababi shundaki, ushbu respublikalar tashqi savdo aylanmasidagi Rossiya ulushi 2017-yilda 74 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2020-yil boshidan beri DXR umumiy tovar eksportining 96 foizi Rossiyaga to‘g‘ri keladi.
Sanksiya qo‘llagan mamlakatlarga kirishi taqiqlangan Rossiya va Belarus fuqarolariga nisbatan qo‘llanadigan shaxsiy sanksiyalar alohida o‘ringa ega bo‘lib, ularning mazkur mamlakatlardagi aktivlari muzlatiladi. Ammo bu sanksiyalar iqtisodiy emas, balki siyosiy ahamiyatga egadir.
AQSh sanksiyalar ro‘yxatiga 10 nafar, Yevropa Ittifoqi esa 351 nafar Rossiya Davlat Dumasi deputatini o‘z ichiga olgan jami 375 nafar kishini kiritgan, bundan tashqari, Rossiya elitasining Yevropa Ittifoqi banklariga 100 ming yevrodan ortiq depozit qo‘yishi taqiqlangan.
Bundan tashqari, DXR va LXRdagi shaxslarga, shuningdek, Qo‘shma Shtatlar tomonidan Belarusdagi 9 nafar shaxsga nisbatan sanksiyalar joriy qilingan. Shu bilan bir qatorda, 25-fevral kuni AQSh, Yevropa Ittifoqi va Buyuk Britaniya Rossiya prezidenti Vladimir Putin va tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrovga qarshi shaxsiy sanksiyalar joriy etgani haqida xabarlar paydo bo‘ldi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, sanksiyalar bosimi, u qanday sabablarga ko‘ra qo‘llanmasin, mamlakatlarning raqobatdosh ustunliklariga asoslangan turli xil tovarlarga bo‘lgan talab va taklif ta’sirida shakllanuvchi jahon savdosining barqarorligiga doimo ta’sir ko‘rsatadi.
Sanksiyalar jahon bozorida shaffof raqobat tamoyillariga rioya qilishga qarshilik qiladi, shu bilan nafaqat sanksiyalar qo‘llanayotgan va qo‘llayotgan mamlakatlarda, balki sanksiyalarga aloqasi bo‘lmagan davlatlardagi tadbirkorlik subyektlari uchun ham ma’lum xarajatlarni keltirib chiqargan holda, butun jahon iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Izoh (0)