«Бутун жаҳон ўзида ҳис қилади. Ўзбекистон ҳам» — геосиёсий босимларнинг иқтисодий оқибатлари ҳақида

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази мутахассислари Россияга қарши санкцияларнинг иқтисодий оқибатлари ҳақида «Дарё»га сўзлаб  беришди.

Уларга кўра, геосиёсий босимлар нафақат маълум давлат иқтисодиётига, балки жаҳон иқтисодиётига ҳам ўз салбий таъсирини кўрсатиши кундек равшан.

Россия иқтисодиёти санкциялар босимига анчадан буён дуч келади. 2014 йилдан бери «Роснефть», «Новатек» каби йирик давлат банкларига нисбатан АҚШ ва Европа Иттифоқи томонидан санкциялар жорий қилинган, Россия давлат облигацияларини сотиб олиш, Россия ҳукуматига қарз бериш, транспорт, инфратузилма ва энергетика соҳасига сармоя киритиш орқали ҳамкорлик қилиш чекланган. 

2014—2021 йилларда «Қрим санкциялари»дан кейин Россия ялпи ички маҳсулоти 2,3 трлн доллардан 1,7 трлн долларга пасайиб, рубль валютаси 2,4 бараварга қадрсизланди. 2014—2017 йилларда аҳолининг реал даромади 8,8 фоизга қисқарди.

Шунга қарамай, Россия иқтисодиёти аввалги мавжуд чекловлар даврида қийналмади. Шу билан бир қаторда, импорт ўрнини тўлдириш ҳисобига саноатнинг айрим тармоқлари, хусусан, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши мустаҳкамланди. 

Бу сафарги Украина можаролари билан боғлиқ янги санкциялар анчайин жиддий бўлиб, унинг салбий оқибатлари нафақат Россияга, балки бошқа мамлакатлар иқтисодиётига ҳам таъсир ўтказиши кутилмоқда. 

Бугунги кунга қадар Ғарб мамлакатлари томонидан молия соҳасида қуйидаги санкциялар қабул қилинган. Энг йирик Россия банклари активлари музлатилиб, ушбу мамлакатларда улар билан амалга ошириладиган ҳар қандай операцияларга чек қўйилди.

Европа Иттифоқи мамлакатлари «Промсвязбанк», «ВЕБ», «Россия» банки ва бошқаларга чеклов ўрнатган бўлса (банк секторининг 70 фоизига нисбатан жами санкциялар), АҚШ эса  «ВТБ» (ва унинг 20 та шўъба корхонасига), «Открйитиэ» банки, «Совкомбанк» ва «Новикомбанк» ОАЖ  ҳамда уларнинг 34 та шўъба корхонасига санкциялар эълон қилди. 

Бундан ташқари, Қўшма Штатлар «Сбербанк»нинг келажакдаги ҳар қандай операцияларини чеклади ва унинг барча вакиллик ҳамда жорий ҳисоб варақаларини ёпди, шунингдек, Белорусдаги 2 та давлат банкига («Белинвестбанк» – 4-ўринда, «Дабрабйт» банки эса 11-ўринда турувчи Беларуснинг энг йирик молия институти) ва 9 та мудофаа фирмасига санкциялар эълон қилди. 

Буюк Британия Россия фуқароларининг Британия банкларида сақлаши мумкин бўлган депозит суммаларини (50 минг фунт ёки 67 минг долларгача) чеклади.

Худди шу пайтнинг ўзида, Германия Молия вазирлиги, газ таъминоти учун тўловларни амалга ошириш ва Россиядаги ўз компанияларининг шўъба корхоналарига ўзлари томонидан маблағ ўтказиш учун транзакцияларнинг мавжудлиги сақланиб қолинганини таъкидлади. 

Ушбу санкцияларнинг жорий этилиши ҳақидаги эълон Россия иқтисодиётига кескин салбий таъсир кўрсатиб улгурди. Санкциялар ҳақидаги хабарлардан сўнг, ВТБ акциялари  қарийб 40 фоизга тушиб кетди. Россия рубли 78 рублдан (22 февраль) 85 рублга (24 февраль) қадрсизланди.

Келгусида Россия рубли девальвацияси тахмин қилиниб, бу инфляциянинг 12-15 фоизгача ошишига олиб келиши мумкин.

Россия банки вазиятни барқарорлаштиришда рублга нисбатан кузатилаётган босимларни юмшатиш учун 24 февраль кунидан бошлаб (2014 йилдан бери биринчи марта) валюта интервенсиясини бошлади. 

Россия банклари билан операцияларни қисман ва тўлиқ тўхтатиш санкция қўллаган мамлакатлар ва Россия ўртасидаги молиявий ва савдо воситачилик операцияларининг кескин қисқаришига, Россияда хорижий валютадаги ликвидликнинг етишмаслигига, шунингдек, халқаро пул ўтказмалари ва халқаро тўлов тизимлари операцияларини чеклашига олиб келиши мумкин.

Бироқ Россиядаги ҳар бир банкнинг 80 фоиздан ошиқ активлари рублда ҳисобланган ва валюта кредитлари аввало кредитга лаёқатлиги кучлироқ бўлган маҳаллий компанияларига берилган, бу эса Россия банк тизими учун салбий оқибатларни камайтиради ва камчиликсиз ишлашига ёрдам беради.

Шу билан бирга, санкцияларнинг жорий қилиниши россиялик сармоядорларнинг хориждаги, шу жумладан, Ўзбекистондаги инвесторлик фаоллигини чеклаши ҳам мумкин.   

Куни кеча Россиянинг айрим банклари халқаро SWIFT тизимидан чиқариб юборилишига қарор қилинди, бироқ салбий оқибатлар АҚШ ва Европа мамлакатларнинг ўзига ҳам таъсир қилиши мумкин.

Шу билан бир қаторда, Эрон нефть экспорти даромадларидан 50 фоизини йўқотган, ташқи савдо ҳажми эса 30 фоизга қисқарган даврида, мамлакат банкларининг 2018 йил SWIFT’дан чиқариб юборилганини мисол қилиш мумкин.

Бироқ мазкур вазиятда, Россия SWIFT’дан чиқиб кетиш эҳтимолини тан олгани ва олдини олиш чораларини кўрганини ҳисобга олиш лозим.

2014 йилда «Россия» банки, ҳозирда 335 та (банклараро тўловларнинг 20 фоизи), шу жумладан, 38 та хорижий банклардан иборат молиявий хабарлар узатиш тизимини (SPFS) яратди. Шундай экан, бундай ҳодисанинг эҳтимолий оқибатлари сезиларли даражада қисқариши мумкин. 

Шунингдек, Россия ҳукумати, давлат молия институтлари ва корхоналарининг (шу жумладан, Марказий банк, Молия вазирлиги, Фаровонлик миллий жамғармаси) молия бозорлари ва хизматларига киришини чекловчи Россия суверен қарзига нисбатан санкциялар жорий қилинди.

Америка томондан қўлланган ушбу санкциялар «Сбербанк», «Алфа-Банк», «Москва» кредит банки, «Газпромбанк», «Россия қишлоқ хўжалиги банки», «Газпром», «Газпром нефть», «Транснефть», «Ростелеком», «RusHydro», «Алроса», «Sovcomflot», Россия темир йўллари каби ташкилотларга тегишлидир. Номи қайд этилган компанияларнинг умумий активлари 1,4 трлн долларни ташкил қилади.

Шунингдек, янги қарз мажбуриятлари бўйича битимлар тузиш ва молиялаштиришни таъминлаш бўйича тақиқ қўйилди. Буюк Британия россиялик компаниялар томонидан Лондон фонд биржасига қимматли қоғозларнинг жойлаштирилишини чеклади. 

Ўрнатилган чекловлар туфайли Россия АҚШ ва Европадан молиявий ресурсларни жалб қила олмайди. Аммо бу ҳолат у учун жиддий аҳамиятга эга эмас.

Тўловлар жадвалида йилига 4,5 млрд доллардан ортиқ тўловлар мавжуд бўлмагани сабаб келгуси бир неча йилларда хорижий валюта қарзларини тўлаш билан боғлиқ муаммолар эҳтимоли жуда пастдир.

Хорижий сармоядорларнинг рубль қарзидаги улуши  сўнгги йилларда тахминан 20 фоизни (АҚШ ва ЙИ инвесторлари талабнинг ярмидан кўпини таъминлайди) ташкил этди.

Аммо, ҳозирда 85 фоизни ташкил қилаётган федерал бюджет таркибидаги рубль қарзи улушининг янада ошиши эҳтимоли юқоридир.

Потенциал инвесторлар базасининг санкциялар таъсири остида 10-20 фоизга қисқариши рубль курсларини 0,5 фоиз пунктдан ошириши мумкин.

Бундан ташқари, Россия сармояларни янги бозорлардан, хусусан, Хитойдан жалб қилиш бўйича кенг имкониятларга эгадир. 

Россияга технологик товарларнинг  экспорт қилинишини чеклаш

АҚШ Америкада ишлаб чиқарилган дастурий таъминот, технологиялар ёки ускуналардан (ярим ўтказгичлар, телекоммуникациялар, шифрлаш, лазерлар, сенсорлар, навигация воситалари, авионика, денгиз технологиялари, нефть ва газ саноати учун ускуналар) фойдаланган ҳолда хорижий мамлакатларда ишлаб чиқарилган технологик товарларни Россияга экспорт қилишга чекловлар қўйди.

АҚШ ҳисоб-китобларига кўра, Россияга технология етказиб бериш бўйича Европа Иттифоқи, Австралия, Япония, Канада, Янги Зеландия, Буюк Британия билан ўрнатилган қўшма чекловлар, ҳозирда Ғарб мамлакатларидан 50 млрд долларни ташкил қилаётган, Россиянинг юқори технологияли маҳсулотлар импортини қарийб икки бараварга қисқартиради. 

Бу такомиллаштириш жараёнлари, Россия иқтисодиёти учун янги технологик тартибга ўтишни анчайин секинлаштириши мумкин, албатта.

Бироқ, шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Россияга яримўтказгичлар импортининг қисқариши россиялик ишлаб чиқарувчилар (Россия яримўтказгичлар импорти 1,5 млрд долларни, экспорт эса атиги 96 млн долларни ташкил қилади) маҳсулотларига нисбатан талабнинг ошишига имкон яратади.

Россия жаҳон яримўтказгичлар бозорининг атиги 0,7 фоизини ташкил қилиши туфайли яримўтказгичларга бўлган талабнинг юқори даражада пасайиши кутилмайди. 

Нефтьни қайта ишлаш заводларини такомиллаштириш учун Европа технологияларининг Россияга экспорт қилиниши, барча самолётлар, уларнинг эҳтиёт қисмлари ва жиҳозларининг сотилиши Европа Иттифоқи томонидан тақиқланди.

Бунда энергетика сектори Россиянинг асосий иқтисодий йўналиши эканлигини қайд этиш лозим.

2020 йилда нефть-газ секторининг улуши ялпи ички маҳсулотга нисбатан 15,2 фоизни ташкил этди. 2021 йилда бюджетнинг нефть ва газ даромадлари ялпи ички маҳсулотнинг 6,8 фоизини ташкил этган бўлса, 2022 йилда – 7,2 фоизга, 2023 йилда – 6,5 фоизга, 2024 йилга келиб эса 5,7 фоизга режалаштирилган.

Мазкур чоранинг жорий этилиши муносабати билан ҳам, 2015—2026 йилларда амалга оширилиши кўзда тутилган Россиянинг нефтни қайта ишлаш заводларини такомиллаштириш дастурларининг оқсаб қолиш эҳтимоли юқори.

Бу эса, ўз навбатида, нефтни қайта ишлаш ва саноатдан экспорт тушумларининг камайишига олиб келади. Бироқ, шу билан бирга, нефть ишлаб чиқарувчи технологияларнинг Россияга экспорт қилинишини тақиқлаш ғарб компанияларининг нефтни қайта ишлаш ускуналари экспортидан келадиган даромадларини вақтинча қисқартириши мумкин. 

Алоҳида бозорларга таъсири

Қўшма Штатлар «Шимолий оқим-2» газ қувури оператори бўлган «Nord Stream 2 АG» компаниясига  ва унинг раҳбариятига қарши санкцияларни жорий қилди, Германиянинг Иқтисодиёт вазирлиги эса ушбу газ қувурини сертификатлаш жараёнини тўхтатди.

Санкциялар эълон қилингач, Европада газ нархи 1,5 бараварга ошиб, 1000 куб метр учун 1600 долларни ташкил қилди, кейинчалик эса 1250 долларга ўзгартирилди. Лойиҳанинг тўхтатилиши, катта эҳтимол билан, Европа ва жаҳон бозорларида газ нархининг ошишига олиб келади.  

Нефть нархи, ҳар доимгидек геосиёсий кескинлик даврида ошиб бормоқда. 24 февраль куни Brent нефтининг нархи бир баррель учун 105 доллардан ошиб, 26 февралга келиб 96 долларгача тушиб кетди. Охирги марта нефть фьючерслари 2014 йилнинг август ойида бир баррель учун 105 доллардан ошган эди.

Россиянинг нефть ва газ компанияларига қарши санкциялар ва экспортнинг чекланиши, нафақат нефть ва газ даромадларининг 30 фоизга, ЯИМнинг 4 фоизга камайишига олиб келиши мумкин, балки энергияга қарам мамлакатларнинг ишлаб чиқариш таннархини оширган ҳолда, қиммат нефть нархининг сақланиб қолиши сабаб, бутун жаҳон иқтисодиётига ҳам анчайин салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

Сўнгги йиллардаги қайта тикланувчан энергия манбаларининг жадал ривожланиши анъанавий энергия ресурсларига қўйилган нархларининг ошишини қоплай олмайди.

Худди шундай ҳолат, геосиёсий беқарорлик даврида ошиб бораётган олтин нархи билан ҳам кузатилмоқда. 24 февраль куни олтин нархи бир унция учун 1970 долларгача кўтарилгани қайд этилган.

Иқтисодий санкциялар қаторида, Донецк ва Луганск халқ республикаси билан молиявий операциялар ва ҳар қандай товар ва хизматлар импортининг Европа Иттифоқи томонидан тақиқланганини ҳам эслаб ўтиш мумкин.

Бироқ, Европа Иттифоқининг ДХР ва ЛХРга қўллаган савдо санкцияларининг оқибатлари унчалик ҳам кўзга ташланарли бўлмаслиги мумкин, бунинг сабаби шундаки, ушбу республикалар ташқи савдо айланмасидаги Россия улуши 2017 йилда 74 фоизни ташкил этган бўлса, 2020 йил бошидан бери ДХР умумий товар экспортининг 96 фоизи Россияга тўғри келади. 

Санкция қўллаган мамлакатларга кириши тақиқланган Россия ва Беларусь фуқароларига нисбатан қўлланадиган шахсий санкциялар алоҳида ўринга эга бўлиб, уларнинг мазкур мамлакатлардаги активлари музлатилади. Аммо бу санкциялар иқтисодий эмас, балки сиёсий аҳамиятга эгадир.

АҚШ санкциялар рўйхатига 10 нафар, Европа Иттифоқи эса 351 нафар Россия Давлат Думаси депутатини ўз ичига олган жами 375 нафар кишини киритган, бундан ташқари, Россия элитасининг Европа Иттифоқи банкларига 100 минг евродан ортиқ депозит қўйиши тақиқланган.

Бундан ташқари, ДХР ва ЛХРдаги шахсларга, шунингдек, Қўшма Штатлар томонидан Беларусдаги 9 нафар шахсга нисбатан санкциялар жорий қилинган. Шу билан бир қаторда, 25 февраль куни АҚШ, Европа Иттифоқи ва Буюк Британия Россия президенти Владимир Путин ва ташқи ишлар вазири Сергей Лавровга қарши шахсий санкциялар жорий этгани ҳақида хабарлар пайдо бўлди.

 Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, санкциялар босими, у қандай сабабларга кўра қўлланмасин, мамлакатларнинг рақобатдош устунликларига асосланган турли хил товарларга бўлган талаб ва таклиф таъсирида шаклланувчи жаҳон савдосининг барқарорлигига доимо таъсир кўрсатади.

Санкциялар жаҳон бозорида шаффоф рақобат тамойилларига риоя қилишга қаршилик қилади, шу билан нафақат санкциялар қўлланаётган ва қўллаётган мамлакатларда, балки санкцияларга алоқаси бўлмаган давлатлардаги тадбиркорлик субъектлари учун ҳам маълум харажатларни келтириб чиқарган ҳолда, бутун жаҳон иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатади.