Bukilib uzr so‘raydigan, hujjatbozlik, hashar-tozalovdan zada sho‘rlik o‘qituvchi — qachon qadri, qaddi, obro‘-sha’ni baland bo‘ladi?

Ustoz qadri, maqomini otaga tenglashtiramiz-u, negadir munosabat-muomalamizda o‘zgarish bilinmaydi. Hurmat, e’zozni go‘yo 1-oktabr uchun asrab qo‘ygandekmiz. Faqat bayram sanalari, ayrim davralarda o‘qituvchi-murabbiy nomini ko‘kka ko‘taramiz va ortidan shuncha maqtov-alqovni yuvib tashlaydigan “tadbir”lar o‘tkazamiz. Masalan, Marhamat tumanidagi 72-ixtisoslashtirilgan davlat umumta’lim maktabi o‘qituvchilarining ota-onalar qarshisida kechirim so‘rashga majbur qilingani oxirgi kunlarning eng kulminatsion voqeasi bo‘ldi.

Uzoq yillar Koreya Respublikasida oilasi bilan yashagan, ilmiy tadqiqotini o‘sha yerda tugatgan Dilfuza Abbosova koreys maktablarida shunga o‘xshash holat kuzatilsa, shoshma-shosharlik bilan uzr so‘ralmasligi, vaziyat har taraflama o‘rganilishini aytadi:

Maktablarda sinf reytingi past chiqsa, darrov o‘qituvchini ayblab, hayfsan berilmaydi. Avval gap nimadaligini o‘rganishadi. O‘qituvchi bir yillik fikrlarini yozib, shunchaki yaxshi o‘qitolmadim, demaydi. Bolalarning darslikni o‘rganishda qiynalgan joyi, munosabati, darsni o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklarini batafsil izohlaydi va takliflarini aytadi. So‘ng muhokama uchun internetga qo‘yiladi. Mutasaddilar shu yerdan kam-ko‘stni bilib olib, muammoni to‘g‘rilashadi.

Biz esa koreyslardan farqli ota-onalarni chaqirib, hokimlik buyurdi, deb uzrxohlik qilamiz. Shunisi go‘yo oson va ta’sirchan choradek. Menimcha, shu chog‘gacha o‘qituvchiga “jazo”ning turli-tuman usullari – hashar, paxta terish, yagana, chigit qadash, o‘t yulish, kartoshka ekish, maktab ta’mirlatish, yuqoridan keladigan tekshiruvchini izzat-hurmatini o‘rinlatib kutib olish, oyligidan qirqib-kesish va hokazolar qo‘llanildi. Bunday holatni 2018-yili sobiq xalq ta’limi vaziri Sherzod Shermatov ham rad etmagandi. Sobiq vazir: “Joylarda ba’zi rahbarlar shuni tushunmasdan, suiiste’mol qilib kelmoqda. Ustozning hurmati bo‘lmagandan keyin ortiqcha ishlarga jalb qilinsa, qo‘pol gapirilsa, unga do‘q qilinsa, ertaga undan ta’lim sifatini qanday qilib so‘rasa, kutsa bo‘ladi?”, – deganida noxush vaziyat butunlay o‘zgarib, o‘qituvchi zimmasidagi ortiqcha zahmatdan yaqin orada qutulsa kerak, deb tusmollagandim. Afsuski, unday bo‘lmadi.

“Muallim obro‘si, deysizmi? Qo‘ysangiz-chi!”

Prezident o‘qituvchi obro‘si va maoshini oshirish, maktab ta’limini tark etgan muallimlarni yana sohaga qaytarish bo‘yicha topshiriq berib, harakatlar allaqachon boshlangan bo‘lsa-yu, bu tomonda o‘qituvchi o‘quvchi, ota-ona ko‘z o‘ngida egilib-bukilib kechirim so‘rasa, ta’lim qatorida tarbiya, jamoatchilik, son-sanog‘i yo‘q qo‘shimcha tadbir va boshqa yumushlarga jalb etilaversa, masofaviy ta’lim payti tun-u kun onlayn “o‘tirsa”, darsini qachon o‘tadi, qay payt bolalar bilan shug‘ullanadi deb birov astoydil qiziqmaydi. Avval hujjatbozlik, “kundalik.com”ni to‘ldirish, keyin asosiy ish – darsga navbat yetishini hech bir o‘qituvchi rad et(ol)maydi.

Muallim obro‘si, deysizmi? Qo‘ysangiz-chi! Maktabimiz go‘yo yuqoridan keladigan “komissiya” uchun ishlab turgandek, – deydi 25 yillik stajga ega muallimlardan biri. – Pensiyamgacha amallab turay deb yuribman. Rostini aytganda, ta’lim berish, dars allaqachon uchinchi, to‘rtinchi o‘ringa tushib bo‘lgan. Biz avval qog‘oz to‘ldiramiz, ayrim axloqsiz o‘quvchilarning tarbiyasi bilan “alohida” shug‘ullanamiz, ota-onaga hisobot beramiz, rahbarimiz ko‘ziga mo‘ltirab turamiz (oyligimizdan ushlamasin deb), keyin birlamchi vazifamiz sanalgan – darsga o‘tamiz.

Shvetsiyada yashaydigan va u yerdagi mahalliy maktabda o‘qituvchi bo‘lib ishlaydigan Jamila Mahmud “Muallim qadri bu yerda mutlaqo boshqacha”, – deydi. “O‘qituvchi o‘quvchilar bilan o‘ta yaqin bo‘lishi ham, uzoq bo‘lishi ham mumkin emas. Muvozanatni saqlashi lozim. Lekin hurmati juda joyida. Mabodo qandaydir hurmatsizlik kuzatilsa, o‘qituvchi ma’nan va moliyaviy qo‘llab-quvvatlanadi”.

Amerikada esa o‘qituvchi yoz faslida to‘liq ikki oy ta’tilga chiqadi. O‘quv yilidagi charchoqlaridan qutulishi uchun tibbiy sug‘urtasi sarf-xarajatining 70 foizini qoplab beradi. Pedagogga qo‘yiladigan o‘rtacha ish hajmi – haftasiga 40 soat. Bu ko‘rsatkichdan deyarli oshmaydi. O‘qituvchiga birgina majburiyat – o‘quvchisining ota-onasi bilan elektron pochta yoki maktab sayti orqali doimiy muloqot qilish, bolaning o‘zlashtirishi va ko‘rsatkichlaridan xabardor etish yuklanadi, xolos.

O‘qituvchi ta’limning eng muhim nuqtasi. Tasavvur qiling, o‘quv quroli, darslik yo‘q, o‘qitish uslublari aniq belgilanmagan bo‘lsin. Mana shunday sharoitda ham o‘qituvchi bilimli va kuchli bo‘lsa, sifatli ta’lim berilishi mumkin, – deydi Xitoy Millatlar universiteti o‘qituvchisi Dilsora Mirzaahmedova.

Bu yerda muallim bilimi sifati va shart-sharoitga alohida e’tibor beriladi. Ijtimoiy himoya ham juda yaxshi. O‘qituvchiga hurmat qadimdan meros. Azaldan martabali kishilarga “ustoz” deb murojaat qilingan. O‘n talabadan yetti nafari o‘qituvchi bo‘laman, deydi. O‘zim sanab ko‘rganman. O‘qituvchi yaratilgan sharoitlarga javoban o‘z ustida tinmay ishlaydi, deyarli har yili malaka oshiradi. Malaka oshirishga majburiyat deb emas, o‘zini rivojlantirish masalasi deb qaraydi.

Universitet, maktablarda tashkiliy ishlar, ya’ni qog‘ozbozlik uchun boshqa, ta’lim uchun boshqa o‘qituvchi faoliyat yuritadi. Shu bois, o‘qituvchi oldiga faqat sifatli ta’lim va namuna bo‘la oladigan axloq talabi qo‘yiladi, – qo‘shimcha qiladi Dilsora Mirzaahmedova.

O‘qituvchiga qildirilmagan ish qolmadi

Germaniyada esa o‘qituvchi qilayotgan ishidan hamisha mamnun. Oyiga o‘rtacha 2500 yevro oladigan davlat xizmatchisi haftasiga 25 soat ishlaydigan o‘qituvchi 3500 yevro olsa, hecham ajablanmaydi. Bunga qo‘shimcha, muallim amaldor maqomiga ham erishadi. Bu esa qarilik pensiyasi olish va soliqlarni kamroq to‘lash imtiyozini beradi. Maktabda ishlamoqchi bo‘lgan pedagog o‘qishini tamomlaboq, direktor yoki o‘quv ishlari bo‘yicha o‘rinbosar bilan “gaplashmaydi”.

Davlat tomonidan nazorat qilinadigan imtihon markazlarida bir necha fan va mutaxassisliklardan sinovdan o‘tadi. Birinchi, ikkinchi davlat imtihonlarini topshirolsagina, pedagoglik faoliyatiga ruxsat beriladi. O‘qituvchilarning ish grafigi juda erkin – bir soatlik darsidan keyin boshqa ishi bo‘lmasa, hech kim uni ushlab turishga, maktabda qolishga majburlamaydi. Buni mehnat qonunchiligiga zid deb qabul qilishadi.

Buyuk Britaniya bilan Fransiyadagi vaziyat Germaniyanikiga o‘xshaydi. O‘qituvchi degan nomga erishish oson emas. Universitetni a’lo baholarga bitirib, mahoratli bo‘lsangiz ham, albatta, davlat imtihonidan o‘tish, maxsus pedkollejda malaka oshirish talab etiladi. Oylik maosh esa ro‘zg‘orni o‘ylamay yashashga bemalol, yetadi deb hisoblashadi.

O‘qituvchiga bo‘lgan hukumat va xalqning munosabatiga qarab mamlakat kelajagi bilinadi, – deydi Respublika ta’lim markazi direktor o‘rinbosari, “@domlajon” kanali admini Isroil Tillaboyev. – Davlat tomonidan so‘nggi to‘rt-besh yil o‘qituvchi obro‘sini oshirishga yaxshi qadamlar tashlandi, lekin bu muddat 25 yil bilan solishtirganda juda oz.

Nima uchun bunday solishtiryapman, shuncha muddat ichida o‘qituvchilarga buyurilmagan ish qolmadi – ko‘cha tozalatildi, “snos”larda uy buzdirildi, keyin qurdirildi, shifer bo‘yatildi, paxtani ekishdan tortib, terish-u g‘o‘zapoya saranjomlashgacha chiqarildi. Hech kim miq etmadi.

Esimda, 2007-yili o‘qishni endi bitirib kelganimizda daftar qog‘ozidan gultuvakka o‘xshab ketadigan narsa yasattirib, ichiga tuproq va go‘ng aralashtirib, ikkitadan chigit ekib dala shiyponi hovlisiga terib chiqqandik, suv quyib, unib chiqqach, dalaga bittalab ekkandik. Shu ishni har eslaganimda etim junjikadi, o‘qituvchilar shunchalik past darajadagi ishlarga majburlangan.

Bu bir yil yoki ikki yil emas, 20–25 yil muttasil davom etgan. Bir avlod batamom shuni ko‘rib ulg‘aydi, jamiyat esa bunga o‘rganib, oddiy hol deb qo‘ya qoldi.

Endi istaymizmi, yo‘qmi bu mash’um ishlarni unutish va o‘qituvchiga bo‘lgan jamiyatning hurmatini oshirish oson bo‘lmaydi.

Jamiyat deganda nafaqat oddiy aholi, balki kecha shu ishlar boshida turgan hokimlarni ham nazarda tutmoqdaman. Marhamat tumanidagi voqea, o‘qituvchilarga nisbatan nopisandlik, qadrsizlantiruvchi voqealar hokimliklar tomonidan hamon uchrab turayotgani sababi ham aslida shu.

Bu ro‘yxatdan O‘zbekistonni topolmaysiz

2018-yili The Varkey Foundation fondi turli davlatlar o‘rtasida o‘qituvchi obro‘si, maqomi bo‘yicha tadqiqot o‘tkazganda, eng yuqori natija Xitoy, Malayziya va Tayvanda qayd etiladi. Eng quyilari Braziliya va Isroil hissasiga to‘g‘ri keladi.

O‘zbekiston nomi so‘rovnoma o‘tkazilgan davlatlar qatorida uchramaydi.

Tadqiqotchilar qaysi mamlakatda o‘qituvchi maqomi, obro‘si yuqori bo‘lsa, o‘zlashtirish-o‘rganish yuqori ekani, lekin bu qoida negadir Turkiya bilan Indoneziyaga to‘g‘ri kelmaganini qo‘shimcha qilishadi.

Maosh masalasiga kelganda, 2019—2020-yillari kamida 15 yillik ish tajribasiga ega maktab o‘qituvchisi eng ko‘p haq oladigan davlatlar reytingida Lyuksemburg (101 360), Germaniya (80 407), Kanada (71 663) birinchi uchtalikka kirgan va oyiga o‘rtacha miqdordagi maosh qat’iy belgilangan.

O‘zbekistonda esa eng past o‘rtacha ish haqi (2021-yil yanvar—dekabr holatiga ko‘ra) ta’lim tizimi uchun 2,3 millionga yetishi ko‘rsatilgan.

Bu summaga yeb-ichish, ust-boshdan boshqa qo‘shimcha mashg‘ulotlarga yetkazish kishi boshiga qiyin, nazarimda. Agar o‘qituvchi oilasida to‘rt farzand, ota-ona, turmush o‘rtoqni boqish vazifasi bo‘lsa-chi? O‘rtacha 3-4 million daromad bilan ro‘zg‘or tebratib bo‘larmikan?

Ehtimol, amallash mumkin, dersiz (2019-yili O‘zbekiston XDP Markaziy kengashi raisi Ulug‘bek Inoyatov “5 kishilik oila tirikchiligi uchun 2,5 mln so‘mlik oylikni yetarli” degan gapiga quloq o‘rganib ham bo‘ldi), lekin shu daromadi bilan muallimning o‘zi teatr, konsert, muzey, tomosha zallari, qo‘shimcha kursga bora olishi, bolalarini oromgoh-u maxsus darslarga yozdirishi, dunyo kezishi, bilim va malakasini oshirishi haqida kim kafolat beradi?

Yoki Xitoyni olaylik – pedagoglik “muqaddas” faoliyat. Qonunga ko‘ra o‘qituvchining o‘rtacha maoshi davlat xizmatchisi oyligidan kam bo‘lmasligi, aksincha baravar yoki undanam ko‘proq bo‘lishi belgilangan.

Bizda 2025-yilga borib oliy toifali o‘qituvchilar maoshi 1000 dollarga yetkazilishi aytildi-yu, lekin hozirgi daromadi ham bir oylik xarajatlarini qoplamasligidan darsidan keyin qo‘shimcha ishiga yugurishiga to‘g‘ri keladi.

Qizim bilan o‘g‘limning kontraktini to‘lash uchun darsimni o‘tib, bozorga shoshaman. Kiyim-kechak, mahsi-kovush sotaman, – deydi Toyloq tumanidagi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi. – Bolalarim o‘qishini-ku tamomladi, lekin baribir ro‘zg‘or kami oladigan 2–3 million oyligim bilan to‘lmaydi-da. Shunga majburman.

Mutaxassislar pedagog ish haqiga qo‘yiladigan umumiy talab – mamlakatning o‘rtacha iqtisodiy darajasidan past bo‘lmasligi, deb hisoblashadi. Hatto eng chekka qishloq, tuman va ovullardagi shart-sharoit, iste’mol xarajati – bari hisobga olinib, keyin maosh belgilanishi sir emas.

O‘qituvchi turmush tashvishlariga hadeb chalg‘iyversa, oladigan haqining kamligidan bozorga chopsa, muhojirlikka otlansa, darsiga tayyorlanish o‘rniga keladigan tekshiruvchini kutib olishga hozirlansa, universitetga kirolmagan o‘quvchisining o‘rniga ota-onalardan kechirim so‘rasa, jamoatchilik oldida aybdordek qisinib-qimtinib tursa... o‘qituvchi obro‘si, sha’ni, qadri haqida gapirishdan foyda yo‘q.

Marhamat tumanidagi 72-IDUMda ro‘y bergan voqea esa takroran ko‘zgu bo‘ldi-yu, lekin bundan to‘g‘ri xulosa chiqarishimizga sal gumonim bor. Negaki eng avval millat muallimlari o‘z qadrini birov toptashiga imkon bermasligi, haqqini talab qilishi, sha’nini o‘zi himoya qila olishi shart.