Букилиб узр сўрайдиган, ҳужжатбозлик, ҳашар-тозаловдан зада шўрлик ўқитувчи — қачон қадри, қадди, обрў-шаъни баланд бўлади?

Устоз қадри, мақомини отага тенглаштирамизу, негадир муносабат-муомаламизда ўзгариш билинмайди. Ҳурмат, эъзозни гўё 1 октябрь учун асраб қўйгандекмиз. Фақат байрам саналари, айрим давраларда ўқитувчи-мураббий номини кўкка кўтарамиз ва ортидан шунча мақтов-алқовни ювиб ташлайдиган «тадбир»лар ўтказамиз. Масалан, Марҳамат туманидаги 72-ихтисослаштирилган давлат умумтаълим мактаби ўқитувчиларининг ота-оналар қаршисида кечирим сўрашга мажбур қилингани охирги кунларнинг энг кулминацион воқеаси бўлди.

Узоқ йиллар Корея Республикасида оиласи билан яшаган, илмий тадқиқотини ўша ерда тугатган Дилфуза Аббосова корейс мактабларида шунга ўхшаш ҳолат кузатилса, шошма-шошарлик билан узр сўралмаслиги, вазият ҳар тарафлама ўрганилишини айтади:

Мактабларда синф рейтинги паст чиқса, дарров ўқитувчини айблаб, ҳайфсан берилмайди. Аввал гап нимадалигини ўрганишади. Ўқитувчи бир йиллик фикрларини ёзиб, шунчаки яхши ўқитолмадим, демайди. Болаларнинг дарсликни ўрганишда қийналган жойи, муносабати, дарсни ўзлаштиришдаги қийинчиликларини батафсил изоҳлайди ва таклифларини айтади. Сўнг муҳокама учун интернетга қўйилади. Мутасаддилар шу ердан кам-кўстни билиб олиб, муаммони тўғрилашади.

Биз эса корейслардан фарқли ота-оналарни чақириб, ҳокимлик буюрди, деб узрхоҳлик қиламиз. Шуниси гўё осон ва таъсирчан чорадек. Менимча, шу чоққача ўқитувчига «жазо»нинг турли-туман усуллари – ҳашар, пахта териш, ягана, чигит қадаш, ўт юлиш, картошка экиш, мактаб таъмирлатиш, юқоридан келадиган текширувчини иззат-ҳурматини ўринлатиб кутиб олиш, ойлигидан қирқиб-кесиш ва ҳоказолар қўлланилди. Бундай ҳолатни 2018 йили собиқ халқ таълими вазири Шерзод Шерматов ҳам рад этмаганди. Собиқ вазир: «Жойларда баъзи раҳбарлар шуни тушунмасдан, суиистеъмол қилиб келмоқда. Устознинг ҳурмати бўлмагандан кейин ортиқча ишларга жалб қилинса, қўпол гапирилса, унга дўқ қилинса, эртага ундан таълим сифатини қандай қилиб сўраса, кутса бўлади?», – деганида нохуш вазият бутунлай ўзгариб, ўқитувчи зиммасидаги ортиқча заҳматдан яқин орада қутулса керак, деб тусмоллагандим. Афсуски, ундай бўлмади.

«Муаллим обрўси, дейсизми? Қўйсангиз-чи!»

Президент ўқитувчи обрўси ва маошини ошириш, мактаб таълимини тарк этган муаллимларни яна соҳага қайтариш бўйича топшириқ бериб, ҳаракатлар аллақачон бошланган бўлсаю, бу томонда ўқитувчи ўқувчи, ота-она кўз ўнгида эгилиб-букилиб кечирим сўраса, таълим қаторида тарбия, жамоатчилик, сон-саноғи йўқ қўшимча тадбир ва бошқа юмушларга жалб этилаверса, масофавий таълим пайти туну кун онлайн «ўтирса», дарсини қачон ўтади, қай пайт болалар билан шуғулланади деб биров астойдил қизиқмайди. Аввал ҳужжатбозлик, «kundalik.com»ни тўлдириш, кейин асосий иш – дарсга навбат етишини ҳеч бир ўқитувчи рад эт(ол)майди.

Муаллим обрўси, дейсизми? Қўйсангиз-чи! Мактабимиз гўё юқоридан келадиган «комиссия» учун ишлаб тургандек, – дейди 25 йиллик стажга эга муаллимлардан бири. – Пенсиямгача амаллаб турай деб юрибман. Ростини айтганда, таълим бериш, дарс аллақачон учинчи, тўртинчи ўринга тушиб бўлган. Биз аввал қоғоз тўлдирамиз, айрим ахлоқсиз ўқувчиларнинг тарбияси билан «алоҳида» шуғулланамиз, ота-онага ҳисобот берамиз, раҳбаримиз кўзига мўлтираб турамиз (ойлигимиздан ушламасин деб), кейин бирламчи вазифамиз саналган – дарсга ўтамиз.

Швецияда яшайдиган ва у ердаги маҳаллий мактабда ўқитувчи бўлиб ишлайдиган Жамила Маҳмуд «Муаллим қадри бу ерда мутлақо бошқача», – дейди. «Ўқитувчи ўқувчилар билан ўта яқин бўлиши ҳам, узоқ бўлиши ҳам мумкин эмас. Мувозанатни сақлаши лозим. Лекин ҳурмати жуда жойида. Мабодо қандайдир ҳурматсизлик кузатилса, ўқитувчи маънан ва молиявий қўллаб-қувватланади».

Америкада эса ўқитувчи ёз фаслида тўлиқ икки ой таътилга чиқади. Ўқув йилидаги чарчоқларидан қутулиши учун тиббий суғуртаси сарф-харажатининг 70 фоизини қоплаб беради. Педагогга қўйиладиган ўртача иш ҳажми – ҳафтасига 40 соат. Бу кўрсаткичдан деярли ошмайди. Ўқитувчига биргина мажбурият – ўқувчисининг ота-онаси билан электрон почта ёки мактаб сайти орқали доимий мулоқот қилиш, боланинг ўзлаштириши ва кўрсаткичларидан хабардор этиш юкланади, холос.

Ўқитувчи таълимнинг энг муҳим нуқтаси. Тасаввур қилинг, ўқув қуроли, дарслик йўқ, ўқитиш услублари аниқ белгиланмаган бўлсин. Мана шундай шароитда ҳам ўқитувчи билимли ва кучли бўлса, сифатли таълим берилиши мумкин, – дейди Хитой Миллатлар университети ўқитувчиси Дилсора Мирзааҳмедова.

Бу ерда муаллим билими сифати ва шарт-шароитга алоҳида эътибор берилади. Ижтимоий ҳимоя ҳам жуда яхши. Ўқитувчига ҳурмат қадимдан мерос. Азалдан мартабали кишиларга «устоз» деб мурожаат қилинган. Ўн талабадан етти нафари ўқитувчи бўламан, дейди. Ўзим санаб кўрганман. Ўқитувчи яратилган шароитларга жавобан ўз устида тинмай ишлайди, деярли ҳар йили малака оширади. Малака оширишга мажбурият деб эмас, ўзини ривожлантириш масаласи деб қарайди.

Университет, мактабларда ташкилий ишлар, яъни қоғозбозлик учун бошқа, таълим учун бошқа ўқитувчи фаолият юритади. Шу боис, ўқитувчи олдига фақат сифатли таълим ва намуна бўла оладиган ахлоқ талаби қўйилади, – қўшимча қилади Дилсора Мирзааҳмедова.

Ўқитувчига қилдирилмаган иш қолмади

Германияда эса ўқитувчи қилаётган ишидан ҳамиша мамнун. Ойига ўртача 2500 евро оладиган давлат хизматчиси ҳафтасига 25 соат ишлайдиган ўқитувчи 3500 евро олса, ҳечам ажабланмайди. Бунга қўшимча, муаллим амалдор мақомига ҳам эришади. Бу эса қарилик пенсияси олиш ва солиқларни камроқ тўлаш имтиёзини беради. Мактабда ишламоқчи бўлган педагог ўқишини тамомлабоқ, директор ёки ўқув ишлари бўйича ўринбосар билан «гаплашмайди».

Давлат томонидан назорат қилинадиган имтиҳон марказларида бир неча фан ва мутахассисликлардан синовдан ўтади. Биринчи, иккинчи давлат имтиҳонларини топширолсагина, педагоглик фаолиятига рухсат берилади. Ўқитувчиларнинг иш графиги жуда эркин – бир соатлик дарсидан кейин бошқа иши бўлмаса, ҳеч ким уни ушлаб туришга, мактабда қолишга мажбурламайди. Буни меҳнат қонунчилигига зид деб қабул қилишади.

Буюк Британия билан Франциядаги вазият Германияникига ўхшайди. Ўқитувчи деган номга эришиш осон эмас. Университетни аъло баҳоларга битириб, маҳоратли бўлсангиз ҳам, албатта, давлат имтиҳонидан ўтиш, махсус педколлежда малака ошириш талаб этилади. Ойлик маош эса рўзғорни ўйламай яшашга бемалол, етади деб ҳисоблашади.

Ўқитувчига бўлган ҳукумат ва халқнинг муносабатига қараб мамлакат келажаги билинади, – дейди Республика таълим маркази директор ўринбосари, «@domlajon» канали админи Исроил Тиллабоев. – Давлат томонидан сўнгги тўрт-беш йил ўқитувчи обрўсини оширишга яхши қадамлар ташланди, лекин бу муддат 25 йил билан солиштирганда жуда оз.

Нима учун бундай солиштиряпман, шунча муддат ичида ўқитувчиларга буюрилмаган иш қолмади – кўча тозалатилди, «снос»ларда уй буздирилди, кейин қурдирилди, шифер бўятилди, пахтани экишдан тортиб, териш-у ғўзапоя саранжомлашгача чиқарилди. Ҳеч ким миқ этмади.

Эсимда, 2007 йили ўқишни энди битириб келганимизда дафтар қоғозидан гултувакка ўхшаб кетадиган нарса ясаттириб, ичига тупроқ ва гўнг аралаштириб, иккитадан чигит экиб дала шийпони ҳовлисига териб чиққандик, сув қуйиб, униб чиққач, далага битталаб эккандик. Шу ишни ҳар эслаганимда этим жунжикади, ўқитувчилар шунчалик паст даражадаги ишларга мажбурланган.

Бу бир йил ёки икки йил эмас, 20–25 йил муттасил давом этган. Бир авлод батамом шуни кўриб улғайди, жамият эса бунга ўрганиб, оддий ҳол деб қўя қолди.

Энди истаймизми, йўқми бу машъум ишларни унутиш ва ўқитувчига бўлган жамиятнинг ҳурматини ошириш осон бўлмайди.

Жамият деганда нафақат оддий аҳоли, балки кеча шу ишлар бошида турган ҳокимларни ҳам назарда тутмоқдаман. Марҳамат туманидаги воқеа, ўқитувчиларга нисбатан нописандлик, қадрсизлантирувчи воқеалар ҳокимликлар томонидан ҳамон учраб тураётгани сабаби ҳам аслида шу.

Бу рўйхатдан Ўзбекистонни тополмайсиз

2018 йили The Varkey Foundation фонди турли давлатлар ўртасида ўқитувчи обрўси, мақоми бўйича тадқиқот ўтказганда, энг юқори натижа Хитой, Малайзия ва Тайванда қайд этилади. Энг қуйилари Бразилия ва Исроил ҳиссасига тўғри келади.

Ўзбекистон номи сўровнома ўтказилган давлатлар қаторида учрамайди.

Тадқиқотчилар қайси мамлакатда ўқитувчи мақоми, обрўси юқори бўлса, ўзлаштириш-ўрганиш юқори экани, лекин бу қоида негадир Туркия билан Индонезияга тўғри келмаганини қўшимча қилишади.

Маош масаласига келганда, 2019—2020 йиллари камида 15 йиллик иш тажрибасига эга мактаб ўқитувчиси энг кўп ҳақ оладиган давлатлар рейтингида Люксембург (101 360), Германия (80 407), Канада (71 663) биринчи учталикка кирган ва ойига ўртача миқдордаги маош қатъий белгиланган.

Ўзбекистонда эса энг паст ўртача иш ҳақи (2021 йил январь—декабрь ҳолатига кўра) таълим тизими учун 2,3 миллионга етиши кўрсатилган.

Бу суммага еб-ичиш, уст-бошдан бошқа қўшимча машғулотларга етказиш киши бошига қийин, назаримда. Агар ўқитувчи оиласида тўрт фарзанд, ота-она, турмуш ўртоқни боқиш вазифаси бўлса-чи? Ўртача 3-4 миллион даромад билан рўзғор тебратиб бўлармикан?

Эҳтимол, амаллаш мумкин, дерсиз (2019 йили Ўзбекистон ХДП Марказий кенгаши раиси Улуғбек Иноятов «5 кишилик оила тирикчилиги учун 2,5 млн сўмлик ойликни етарли» деган гапига қулоқ ўрганиб ҳам бўлди), лекин шу даромади билан муаллимнинг ўзи театр, концерт, музей, томоша заллари, қўшимча курсга бора олиши, болаларини оромгоҳу махсус дарсларга ёздириши, дунё кезиши, билим ва малакасини ошириши ҳақида ким кафолат беради?

Ёки Хитойни олайлик – педагоглик «муқаддас» фаолият. Қонунга кўра ўқитувчининг ўртача маоши давлат хизматчиси ойлигидан кам бўлмаслиги, аксинча баравар ёки унданам кўпроқ бўлиши белгиланган.

Бизда 2025 йилга бориб олий тоифали ўқитувчилар маоши 1000 долларга етказилиши айтилдию, лекин ҳозирги даромади ҳам бир ойлик харажатларини қопламаслигидан дарсидан кейин қўшимча ишига югуришига тўғри келади.

Қизим билан ўғлимнинг контрактини тўлаш учун дарсимни ўтиб, бозорга шошаман. Кийим-кечак, маҳси-ковуш сотаман, – дейди Тойлоқ туманидаги бошланғич синф ўқитувчиси. – Болаларим ўқишини-ку тамомлади, лекин барибир рўзғор ками оладиган 2–3 миллион ойлигим билан тўлмайди-да. Шунга мажбурман.

Мутахассислар педагог иш ҳақига қўйиладиган умумий талаб – мамлакатнинг ўртача иқтисодий даражасидан паст бўлмаслиги, деб ҳисоблашади. Ҳатто энг чекка қишлоқ, туман ва овуллардаги шарт-шароит, истеъмол харажати – бари ҳисобга олиниб, кейин маош белгиланиши сир эмас.

Ўқитувчи турмуш ташвишларига ҳадеб чалғийверса, оладиган ҳақининг камлигидан бозорга чопса, муҳожирликка отланса, дарсига тайёрланиш ўрнига келадиган текширувчини кутиб олишга ҳозирланса, университетга киролмаган ўқувчисининг ўрнига ота-оналардан кечирим сўраса, жамоатчилик олдида айбдордек қисиниб-қимтиниб турса... ўқитувчи обрўси, шаъни, қадри ҳақида гапиришдан фойда йўқ.

Марҳамат туманидаги 72-ИДУМда рўй берган воқеа эса такроран кўзгу бўлди-ю, лекин бундан тўғри хулоса чиқаришимизга сал гумоним бор. Негаки энг аввал миллат муаллимлари ўз қадрини биров топташига имкон бермаслиги, ҳаққини талаб қилиши, шаънини ўзи ҳимоя қила олиши шарт.