Bir arbobga savollar

Bir arbobga savollar

Darhaqiqat, SSSR Konstitutsiyasida mamlakatimizning har bir fuqarosi barcha davlat tashkilotlari bilan o‘z ona tilida muomalaga kirishish huquqiga ega ekanligi ochiq qayd qilingan. Boyagi arbobning javobi ham shu ma’noda to‘g‘ri va lo‘nda.

Lekin samimiymi, haqqoniymi? Unda nega jizzakilik bilan, hukmfarmo ohangda aytildi?

Bizda til erkinligi mavjudligi rost, binobarin, hech kim birovni ona tilini qo‘yib, boshqa tilni o‘rganishga majbur qilolmaydi. Nazariy jihatdan shunday, lekin amalda-chi?

Keling, o‘sha arbobga va u kishiga o‘xshagan ulug‘larimizga savol berib ko‘raylik. Ishga kirayotgan chog‘ingizda qaysi tilda ariza yozgansiz? Tarjimayi holingiz qaysi tilda bitilgan? Shaxsiy varaqani qaysi tilda to‘ldirgansiz? Oilada qaysi tilda so‘zlashasiz? Bolalaringiz-chi? Umuman, o‘zbekcha ravon, biyron gapira olasizmi? Bexato yoza olasizmi?

Keling, yaxshisi, u kishini ortiq mulzam qilib o‘tirmaylik, negaki javobi ko‘pam sharofat keltirmaydi. Albatta, bu gaplardan u kishi darg‘azab bo‘lmasa hamki, besaranjom bo‘lmog‘i tayin. Bizni jamiki gunohlar bilan ayblamoqqa tushadi, millatchidan olib millatchiga soladi. Biz u muhtaram zotga bunday maslahat beramiz: avvalo, lug‘at ko‘rib mazkur so‘zning aslini bilib olsangiz; qolaversa, urkaltak davrlar o‘tib ketdi, aziz birodar, bugun hamma narsaga mantiq, adolat tarozisi bilan nazar tashlaydigan zamon, tevarak-atrofga tiyrakroq boqing! Shunda siz poytaxtdagi xos tashkilotlardagina ona tilida (qisman!) so‘zlashilayotganini ko‘rasiz, qatnashchilarining o‘ntadan to‘qqiztasi tubjoy ahli bo‘lgan majlislarning qaysi tilda o‘tishini bilib olasiz, korxonalarda ish qog‘ozlari deyarli yoppasiga rus tilida yuritilishining guvohi bo‘lasiz. Ko‘cha-ko‘ydagi muomala tilini-ku qo‘yavering! O‘zbekistonda, aholisining qariyb yarmi o‘zbek hisoblangan poytaxt shahardagi ahvol bu! Bir millionga yaqin odam!

Ana shunda bu tilni cheklash yoki kamsitish haqidagi rasmiy qog‘ozni qidirib o‘tirishga ham hojat qolmaydi. Unaqa hujjat yo‘q, bo‘lishi ham mumkin emas. Lekin shunday tazyiq hukm surishi yosh bolaga ham ayon. Buni ko‘rib ko‘rmaslikka olish — munofiqlik, ko‘ra-bila amal kursisini changallash esa — ona xalqiga xiyonatning o‘zginasi!

Mana, zamonasi kelib ona tilimiz taqdiriga qayg‘uradigan bo‘lib qoldik. Ajab ish. Lekin bu kurashni nimadan boshladik? “Respublika maktablarida rus tili va o‘zbek tilini o‘qitishni yaxshilash...”. Shunday qaror eslaringdadir? Masalaning qo‘yilishiyoq erish tuyulmaydimi? Asosiy gap ona tili ustida bo‘lishi kerak edi-ku! Yoki biz ikkala tilni qo‘yib, boshqa bir, uchinchi tilni o‘rganmoqqa kirishib ketganmizmi? Unda poytaxt ko‘chalarini to‘ldirib yurgan, ona tilini esperanto darajasida chala-chulpa biladigan yangi bir avlod yetishib chiqqanidan xabarimiz yo‘qmi? Qanday, nimaning oqibatida yuzaga keldi bu hol?

Gap shundaki, ikki jon ovorasi bo‘lib qoldik. Rus tiliga chechan odam, bilingki, ko‘pincha o‘zbekchaga no‘noqroq keladi. Yoki shuning teskarisi. Har ikkala tilni mukammal biladigan odam kamdan kam. Axir, tabiat hammaga birday qobiliyat ato etmaydi-ku!

Ona tilni dilga joylashda oila va ta’lim-tarbiya o‘choqlarininggina emas, balki mahalla-ko‘y, turli jamoat joylarining ham ahamiyati beqiyosligini unutmaslik kerak. Binobarin, ona tili puxta o‘zlashtirilishi uchun avvalo shunga munosib zamin bo‘lmog‘i lozim. Buningsiz boshqa tilga havas qilishimiz kulgili. Hamonki, ona tili shunday ahvolda ekanmi, yengil-yelpi chora ko‘rish bilan ish bitmaydi, buni aytib jar solish, milliy fojia sifatida qarash kerak bo‘ladi. Agar shunday qilinmasa, o‘zbek tili yaqin kelajakda chekka qishloqlardagina saqlanib qolishi mumkin. Axir, Orol ham bir kunda sayozlashib qolgani yo‘q-ku! Vaholanki, Orolni qutqarib qolish mumkindir...

Kundan-kun tilimiz qashshoqlashib bormoqda. O‘zaro muomalada begona so‘zlarni aralashtirib, chulchut shevasida so‘zlashamiz.

Bugun biz antiqa manzarani ko‘rib turibmiz. Fan tili yo‘q, darsliklar tili rasvo, mahkama tili ishlanmagan — cheklash oqibati emasmi bular?! Hatto o‘zbek tilining xususiyatlari haqidagi ilmiy ishlarimiz ham rus tiliga o‘girilmasa, himoya qilishga haqqimiz yo‘q. Artistlarimiz mashqni rus tilida bajarib, sahnaga o‘zbek tilida chiqadilar. Oltidan besh qismi o‘zbek tilida ijod qiladigan O‘zbekiston yozuvchilarining syezd-u plenumlari rus tilida o‘tishiga nima deysiz! Aksariyat xodimlari ruslardan iborat bo‘lgan, deylik, aloqa bo‘limigami yoki poliklinikagami kirib ona tilingizda gapirib ko‘ring-chi, ishingiz bitarmikin?

Rus tilini yaxshi bilmaydigan odam shunda nima qilmog‘i kerak? “Bor, avval tilni o‘rganib kel!” degan ta’nani eshitib, jimgina qaytib ketaversinmi? “Sen nega o‘zbekchani bilmaysan?” demoq esa... negadir noqulay, negadir gunohi azim! Axir, o‘zbek tilini bilmaydigan vrachga “Issiqligim oshgan ko‘rinadi”, degan gapni qanday tushuntirish mumkin? “Видимо, у меня температура”, demaysiz-ku, axir! Yoki omonat kassaga kirgan chol kamtarin jamg‘armasidan bir ulushini olmoq uchun rus tilida qog‘oz to‘ldirolmay sarg‘ayib turishini qanday izohlash mumkin?!

Diqqat qilgan bo‘lsangiz, aziz o‘rtoqlar, men aniq misolsiz gapiryapman. Negaki, bunga hojat sezmayman: yozuvchilar — xalqimizning peshqadam qatlami, ko‘zi ochiq, fikri ochiq toifa. Qolaversa, bu gaplarga amin bo‘lmoq uchun chiqib anchayin shahar aylanish yoki istalgan o‘zbekcha gazetadagi tarjima maqolani ko‘zdan kechirish yoki kechqurun radio-televizorga quloq tutish kifoya. Lekin, afsuski, respublikamizda ona tilining manfaatini muhofaza qiladigan biron bir idorani qidirib topolmaysiz. Vaholanki, aynan shunday komissiyami, jamiyatmi O‘zbekiston SSR Oliy Soveti qoshida ish yuritishi mutlaqo qonuniy hol bo‘lishi lozim edi.

“Xalqlar do‘stligi”, “Baynalmilalchilik” degan balandparvoz shiorlarimizni aytaylik. Do‘stlik ikki taraflama bo‘lishi kerak. Do‘stmisiz, yurtimizga mehmon bo‘lib emas, sayr-u tomoshaga emas, muqim makon tutib kelganmisiz, lutfan bizning urf-odatlarimizga, madaniyatimizga, tilimizga bepisandlik bilan qaramang. Aks holda, biz sizning do‘stligingizga ishonmaymiz, niyatingizga shubha bilan qaraymiz. Shunda siz bayroq qilgan “xalqlar do‘stligi”, “teng huquqlilik” degan iboralar aslida puch gaplar bo‘lib qolaveradi.

Oqsoqol adiblarimizdan biri matbuotda “Men o‘zbek tilini ona tilidek mukammal biladigan minglarcha ruslarni ko‘rganman”, deb yozib chiqdi. U kishining omadi bor ekan. Men u kishining yoshiga yetganim yo‘q, lekin yosh bola ham emasman. Buni qarangki, men ona tiliga bu qadar yuksak muhabbat bilan qarab, uni beg‘araz o‘rganmoqqa bel bog‘lagan o‘nta ham odamni bilmayman. Ular-ku ular, o‘zimizning o‘zbeklar ona tilini qo‘yib, ruscha gapirmoqqa o‘tib ketayotgan bir zamonda o‘sha oqsoqolimizning paxtaband manziratlar urf bo‘lgan zamonlarga xos bu balandparvoz lutfiga qanday ishonay?!

Ona tilimizni qadrsizlantirishga o‘zimiz ham barakali hissa qo‘shmoqdamiz. Bir qo‘shnim bor. Kasbi injener. Oila tutumi milliy. Bolalarimiz bog‘chaga birga qatnardi. Maktab yoshiga yetgach, qizchasini rus sinfiga o‘qishga berdi. Sababini so‘raganimda, “Kelajakni o‘yladim, og‘ayni, — dedi, — Erta bir kun ishga borganida o‘zimga o‘xshab qiynalib yurmasin dedim”. Demak, rus tilini yaxshi bilmagani uchungina kelajakda qiynaladi. Ona tili-chi, uning ahvoli nima bo‘ladi? “Ikkinchi ona tili”ga aylanib qoladimi? Keksaygan ota-ona bilan muomala qiladigan ikkinchi darajali vositaga?!

Aminmanki, shunday bo‘ladi. Buni tasdiqlaydigan misollar turmushimizda to‘lib-toshib yotibdi. Aminmanki, rus tilini puxta bilmasa, kelajakda “o‘zimiz qatori” bo‘lib qolaveradi. Lekin buning uchun rus maktabida o‘qish shartmi? Bu hol ommalashib ketaversa, oqibati nima kechadi? Markazkomning tavqi la’natiga uchragan sobiq sekretar Abdullayeva bizlar bilan suhbatda keltirgan misol yodimda: “Opam o‘zbekcha klassda, men rus klassida o‘qigan edim. Mana, u uyda qolib ketdi, a men — sekretar SK”. Darhaqiqat, “Falonchi falon amalga minibdi, o‘zimiz qatorigina edi-ku?” deyilganda, “E, uning ruschasi baquvvat-da”, degan gaplarni kim eshitmagan? Yoki biron lavozimga mo‘ljallanganda, “Ruschaga qanday?” deb so‘rash odat tusiga kirganini kim bilmaydi? Bu — aksariyat hollarda hal qiluvchi asosiy shartga aylanib qolgani-chi? Xudo ko‘rsatmasin, yagona fazilati — ruschaga chechanligi tufayligina o‘sha shaxs xalq taqdiriga mas’ul bo‘lib qolsami, Abdullayevalar tantana qildi deyavering.

Xalq manfaati yo‘lida og‘zingizdan sal dadilroq, to‘g‘riroq so‘z chiqib ketsa, “Xalq nomidan gapirishga kim senga huquq berdi?” deb yoqadan oladiganlar bor. Galimiz kelganda biz ham so‘raylik: sizga kim huquq berdi? Sovet hokimiyati — xalq hokimiyati deymiz. Binobarin, xalq manfaatiga daxldor masalalarni xalqning o‘zi bilan bevosita maslahatlashish kerak, imonini sotgan bir-ikki bulbuligo‘yo bilangina emas! Shu choqqacha biror marta so‘radikmi, ovozga qo‘ydikmi til masalasini? Qo‘rqamiz! Xalq bilan ochiq-oydin gaplashishdan qo‘rqamiz. Qachongacha xalq nomidan mansabparast, martabaparast gapiradi?!

Televizorda davra suhbati bo‘ldi. Asqarov degan akademik ham qatnashdi. “Men rus tilini bilmasam, Leningradda o‘qimasam, akademik bo‘lolmas edim”, dedi. Shu gapi bilan o‘zini o‘zi inkor qildi. Demak, akademik bo‘lish uchun avvalo rus tilini bilish shart. Yoki: rus tilini bilmagan odam akademik bo‘lolmaydi. Nega o‘zbek tilini bilish shart emas? Majburiyat, tazyiq emasmi bu? Mantiq shunga olib keladi.

O‘sha davra suhbatida boshqa oqsoqollarimiz ham qatnashdi. Ular o‘zbek tilini davlat tili qilib imtiyoz berish respublikada yashayotgan boshqa xalq vakillariga nisbatan adolatsizlik bo‘ladi, dedilar. Masalan, tojiklar, qozoqlar, tatarlar. Axir, Tojikiston, Qozog‘iston, Tatariston bor-ku! U yerlarda o‘zbeklar ham yashaydi-ku! Qolaversa, o‘zbek tiliga O‘zbekistonda imtiyoz berilmasa, qayerda beriladi?!

Oqsoqollarimizning fikrini eshitib, o‘ylab qolasiz. Yetmishga kirgan bu odamga endi nima kerak? Bor mavqelarimizni zamona zayli bilan bir vaqtlar qo‘ldan boy bergan, axir, shular-ku! Qolaversa, har kimga umr bersin, umrga qo‘shib imon bersinki, u kishi endi ketyapti, qoladigan — biz, bizdan keyingi avlodlar — shularning xotirini qilish lozim emasmi keksaygan choqda?! Chiroyli o‘lim topmasak, Chig‘atoyga ssenariy bo‘yicha ko‘milmasak ko‘milmabmiz-da! Zo‘r bo‘lsa, kelajak avlodlar qabrimizdan teskari burilib ketmas.

Ko‘zi ojiz kimsa dunyoni zimistondan iborat deb xayol qilar ekan. Biz kundalik hayotimizga, turmush tarzimiz-u madaniy siyosat yo‘riqlariga shu qadar ko‘nikib ketganmizki, go‘yo shunday bo‘lishi tabiiy, shundan boshqacha bo‘lishi mumkin emas. Go‘yoki taqdiri azal bu. Shu holat oddiy mantiq tuyg‘usini unutib qo‘yishimizga sabab bo‘lmoqda. Mantiqan, demak, tarixan qaraganda esa, bu yurtning nomi O‘zbekiston, bunda qadim-qadimdan o‘zbek eli yashab kelgan. O‘z tili, o‘z tarixi, o‘z madaniyatiga ega. Biroq qardoshlik davrasida teng huquqli respublika sanalgan ana shu yurtning asosiy qonunida esa o‘z tili rasman qayd etilmagan. Xo‘sh, buni qanday izohlash mumkin: davlat miqyosidagi beparvolikmi, tobelarcha xushomadmi, g‘irromlikmi yo yuqoridan kelgan biron bir xufya ko‘rsatmaning oqibatimi?

Bugun shunday savollarni o‘rtaga qo‘ymoqqa haqlimiz.

Bu savollar zamon talabi, davr ruhiga to‘liq mos keladi.

Erkin A’zam, 1988-yil