Til haqida mulohazalar
Ulug‘ Oktabr inqilobidan so‘ng mamlakatimizda millat va milliy til masalasida lenincha siyosatning tantanasi tufayli juda qisqa vaqt ichida katta yutuqlarga erishildi. Jumladan, bu davr mobaynida o‘zbek milliy adabiy tili shakllandi, rivojlandi, vazifa doirasi kengaydi, Oktabr inqilobigacha adabiy til (kitobiy til), fanda to‘g‘ri qayd etilganidek, omma uchun bir muncha tushunarsiz, omma uchun xizmat qilish vazifasidan ancha yiroq edi. Hozirgi o‘zbek tili esa o‘zbek millati vakillari faoliyatining barcha sohalarida fikr almashuv, aloqa-aralashuv vositasi vazifasini bajara oluvchi tilga aylandi. Bu hech qanday isbot talab etmaydigan va inkor qilib bo‘lmaydigan fakt.Lekin milliy tillarning teng huquqliligi va ularning doimiy rivojlanishini ta’minlash masalalarida lenincha
Keyingi yillarda o‘zbek tilining hozirgi holati, uning istiqboli yuzasidan matbuot, radio, televideniye va turli yig‘ilishlarda qizg‘in bahs, munozaralar davom etayotgani ma’lum. Bu borada o‘rganilishi va hal etilishi lozim bo‘lgan masalalar juda ko‘p. Ulardan biri va eng asosiysi, bizningcha, o‘zbek tiliga davlat tili statusini berish masalasi bo‘lib, turli negativ hodisalarning bartaraf etilishi va o‘zbek tilining istiqboli bilan bog‘liq boshqa masalalarning ijobiy hal etilishi ham ana shu bosh masalaning odilona va to‘g‘ri hal etilishiga bog‘liq.
SSSR Konstitutsiyasida milliy tillarga davlat tili statusi berish-bermaslik kerakligi qayd etilmagan. Bu, albatta, milliy til, davlat tili masalasida lenincha ta’limotga amal qilishdir. Lekin ayrim respublikalar konstitutsiyalarida shu respublika millatining tili davlat tili ekani maxsus modda bilan rasmiylashtirilgan (masalan, Gruziya va Armaniston respublikalarida). Yaqindagina boshqa respublikalarda (masalan, Litva va Estoniyada) ham shu yerlik millat tili davlat tili deb qonunlashtirildi.
Xo‘sh, bu faktlarga qanday qarash kerak — milliy til va davlat tili masalasida lenincha ta’limotdan kelib chiqqanda bu faktni, ya’ni milliy tillarga davlat tili statusi berilishini qanday baholash mumkin? O‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishining mohiyati, buning amalga oshirilishi oqibatida rus tili va respublikada yashovchi boshqa millatlar tillarining huquqi qanday bo‘lishi belgilansa, bu savolga aniq javob chiqadi-qo‘yadi. O‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi masalasida turlicha, hatto, bir-biriga zid qarashlarning borligi, bu tadbir amalga oshgan taqdirda rus tili va boshqa millatlar tillarining huquqlari, vazifalari qanday bo‘lishini turlicha tushunish, tasavvur etishdan kelib chiqyapti.
O‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi milliy til, davlat tili haqidagi Lenin ta’limotiga, lenincha
Ma’lumki, markscha-lenincha ta’limot dogmalardan iborat emasligi, ma’lum sharoitlar yuz berishi bilan uni rivojlantirish, unga o‘zgartirishlar kirita borish mumkin va zarurligi fanda qayd etilgan. Jumladan, tarix fanlari doktori Y.Vittenbergning “Pravda Vostoka” gazetasining 1989-yil 6-yanvar sonida chop etilgan “Biz qanday sotsializm qurdik?” (“Kакой социализм мы построили?”) maqolasida sotsializmning lenincha
Birinchidan, milliy til, davlat tili haqidagi lenincha ta’limot aslo eskirgani yo‘q. Shuningdek, uni o‘zgartirish sharoiti tug‘ilgani yo‘q va shunday qilish talabi ham yo‘q. Bu masalaga doir lenincha ta’limot, lenincha
Xo‘p, “sotsializm qurilishi davrida ixtiyoriy davlat tili sovet xalqlarining xohish-irodasi bilan tanlanadi”, degan gapni
Ikkinchidan, nima uchun ayrim milliy tillar, jumladan, o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi xohishi endi paydo bo‘lib qoldi va u davlat tili masalasida lenincha ta’limotni inkor etuvchi fakt sifatida yuzaga keldimi? Aslo bunday emas. O‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishn talabi, ehtiyoji, yuqorida aytib o‘tganimizdek, bu masalada lenincha ta’limotga amal qilmaslik, undan chekinish oqibati o‘laroq yuzaga kelgan edi. Milliy til, davlat tili masalalari haqida lenincha ta’limotning mohiyatidan kelib chiqib, uni o‘zbek milliy adabiy tilining hozirgi holatiga tatbiq
O‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishiga qarshi o‘rtoqlarning fikricha, bu tadbir milliy tillar teng huquqliligi, biron tilga ortiq imtiyoz berilishi to‘g‘ri emasligi haqidagi Lenin ta’limotiga zid va u respublikamizdagi boshqa millatlar tillarining kamsitilishiga, ularning huquqlari cheklanishiga olib keladi. Agar haqiqatda ham shunday bo‘ladigan bo‘lsa, u holda o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi to‘g‘ri bo‘lmaydi va bu haqda gapirishga o‘rin ham qolmaydi. Aslida esa masalaning mohiyati bu o‘rtoqlar o‘ylashgandek emas.
O‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishiga qarshi o‘rtoqlar V.I.Leninning biron tilga davlat tili statusi berilishi boshqa milliy tillarning huquqi kamsitilishi, cheklanishiga olib kelishi haqidagi gaplarini ro‘kach qiladilar. Masalan, O‘zSSR Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi Sh.Urazayev o‘zining “Sovet federatsiyasi — birlik yo‘li” maqolasida bu haqda jumladan quyidagilarni yozadi: “Hozirgi vaqtda davlat tili haqida ko‘p gapiriladigan bo‘lib qoldi. Shunday respublikalar ham borki, konstitutsiyalarida respublikaning davlat tili haqida modda bor. Jamoatchilikning bir qismi shunday fikrda bo‘lgandan keyin buning aybi ham yo‘q. Lekin buning aytarlik ahamiyati ham yo‘q. Gap shundaki, V.I.Lenin davlat tiliga qarshi bo‘lgan. Chunki ‘davlat tili’ning majburiylik elementi bor. Tillarning teng huquqligi g‘oyasining o‘zi ularning ba’zilarini davlat tili sifatida ajratib ko‘rsatish imkonini bermaydi. SSSRda 100 dan ortiq millat va elatlar, 53 ta respublika va avtonom tuzilmalar bor. Binobarin, tillar teng huquqli bo‘lgandan keyin shuncha davlat tili bo‘lishi kerakdek tuyuladi. Shunday bo‘lishi mantiqiymi? Mabodo qardosh respublikadan xonadoningizga mehmon kelib qolgudek bo‘lsa, mening tilimda gaplashamiz, chunki bu bizning davlat tilimiz, deb bo‘ladimi? Bu bizning axloqiy normalarimizga, barcha xalqlarning mehmondo‘stlik an’analariga zid emasmi?” (“Sovet O‘zbekistoni” gazetasi, 1988-yil, 30-dekabr).
Haqiqatan ham, V.I.Lenin davlat tiliga qarshi bo‘lgan. Jumladan u yozadi: “Davlat tili deb turib olish — bu sharmandalik. Bu politsiyachilikdir” (V.I.Lenin, To‘la asarlar to‘plami, 48-tom, 360-bet). Lekin V.I.Lenin bu fikrni ittifoqdosh respublikalarda milliy tillarga davlat tili statusi berilishi nuqtai nazaridan emas, balki umumdavlat tili statusi nuqtai nazaridan gapirgan va bunda, shubhasiz rus tiliga shunday huquq berilishi to‘g‘ri bo‘lmasligi nazarda tutiladi (chunki ittifoqimizdagi boshqa biron milliy tilga davlat tili statusi berilishi haqida gap bo‘lishi mumkin emas edi). Demak, bu
Ma’lumki, V.I.Lenin tillarning teng huquqliligi haqida gapirganda, milliy tillarning qo‘llanishida biron-bir cheklanishning bo‘lmasligini nazarda tutadi. Shu jihatdan hozirgi o‘zbek adabiy tiliga nazar tashlasak, ahvol qanday? Ochiq va lo‘nda qilib
Demak, o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi masalasi ayrim respublikalarga taqlid qilish oqibati bo‘lmay, hozirgi hayot, sharoit taqozosi bilan kelib chiqqan bo‘lib, bu tadbirning amalga oshirilishi milliy til haqidagi lenincha ta’limot (
Ma’lumki, o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilsa, rus tili haqida qanday qonun-qoida qabul qilinishi kerak degan savol (masala) ham o‘rtaga tashlanyapti va bu haqda ham turlicha fikr-mulohazalar bildirilyapti. Ayrimlar o‘zbek tili bilan birga rus tiliga ham davlat tili statusi berilishi kerak, degan fikr
Ikkinchidan, yuqorida aytib o‘tdikki, o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi shu tilning milliy tillarga xos huquqini tiklash, bunga to‘sqinlik qiluvchi, xalaqit beruvchi barcha holatlarga chek qo‘yish talabi bilan bo‘lyapti, shu maqsaddagina qonunlashtirilyapti. Demak, bu bilan o‘zbek tiliga biron-bir ortiqcha imtiyoz berilayotgani yo‘q. Bu fakt ham respublikada yana boshqa bir tilga, jumladan, rus tiliga ham davlat tili statusi berilishini taqozo etmaydi. Nihoyat, uchinchidan, rus tiliga davlat tili statusi berish kerak bo‘ladigan bo‘lsa, bu ish faqat bizning respublikamizdagina emas, balki ittifoqdagi boshqa respublikalarda ham amalga oshirilishi kerak bo‘ladi. Chunki rus tilining huquqi, vazifasi barcha respublikalarimizda bir xilda. Lekin, bizningcha, buning uchun ham hech qanday talab, eqtiyoj yo‘q. Rus tili RSFSRda, umuman, aholisi asosan ruslar bo‘lgan biron territoriyada davlat tili deb e’lon qilinmagani holda, unga ittifoqdosh respublikalarda davlat tili statusining berilishi biron jihatdan asoslab, oqlab bo‘lmaydi. Rus tili ittifoqimizdagi biron tilda bo‘lmagan imkon va huquqqa — keng ma’nodagi millatlararo aloqa vositasi vazifasini bajarish imkoniga, huquqiga egaki, bu narsani inkor etishga hech qanday asos yo‘q, uni biron qonun-qoida bilan rasmiylashtirishga ham ehtiyoj yo‘q. Shunday ekan, biron respublikada rus tiliga davlat tili statusi berish kerakligi haqida gapirib o‘tirishga o‘rin ham yo‘q, deb o‘ylaymiz. Bunday qilish, ya’ni rus tiliga biron respublikada (yoki respublikalarda) davlat tili statusi berish haqida masala ko‘tarish uning (rus tilining) bundan keyin ham hozirgidek huquqqa ega bo‘lishi va shunday vazifani bajarishda davom etishiga shubha borligiga ishora qiladi, jamoatchilikda shunday tasavvur uyg‘otadi. Demak, rus tilining hozirgi vaqtda ittifoqimizdagi, jumladan, respublikamizdagi holati (mavqei, vazifasi) unga davlat tili statusi berilishi emas, hatto, shu masalaning kun tartibiga qo‘yilishiga asos yo‘qligini ko‘rsatadi.
Endi uchinchi muhim masala, ya’ni o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi respublikamizdagi boshqa millatlar tillariga munosabatga ta’siri qanday bo‘lishi masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, bu tadbirning respublikadagi boshqa millatlar tillarining erkinligiga hech qanday salbiy ta’siri bo‘lmaydi. Chunki, ko‘rib o‘tganimizdek, o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi shu tilga biron ortiq imtiyoz berib, boshqa tillarning huquqini cheklash talabi va maqsadi bilan emas, faqatgina o‘zbek tilining milliy tillarga berilgan huquqlarini tiklash, shuni rasmiylashtirish talabi, ehtiyoji bilan bo‘lyapti. Binobarin, bu bilan biron o‘zbekka, o‘rtoq Sh.Urazayev o‘ylaganchalik, “qardosh respublikadan uyiga kelgan mehmonga mening tilimda gaplashamiz”, deyish huquqi berilmaydi, bunday bachkana fikr hech bir o‘zbekning xayoliga kelmaydi ham.
Albatta, respublikamizda yashovchi boshqa millatlar tillari o‘zbek tili bilan birdek huquqqa, birdek vazifaga ega bo‘lishi qiyin. Masalan, Tojikiston va Turkmanistonda o‘zbeklar ko‘p. Lekin bu respublikalarda barcha idora ishlarining, oliy o‘quv yurtlarida barcha predmetlar bo‘yicha darslarning o‘zbek tilida olib borilishini qonunlashtirish to‘g‘ri bo‘lmaganidek, O‘zbekistonda yashovchi boshqa millatlar tillariga ham bunday vazifa yuklatilmaydi. Demak, respublikaning til haqidagi qonunida bu yerda yashovchi boshqa millatlar tillarining huquqi, vazifasi aniq belgilanishi, bunda V.I.Leninning aytganlari asosida ish ko‘rish kerak bo‘ladi: “Milliy tilni ittifoqimizga kirgan o‘zga milliy respublikalarda ishlatish to‘g‘risida juda qat’iy qoidalar joriy qilish va bu qoidalarni juda puxta tekshirib turish kerak. Shubha yo‘qki, temir yo‘l xizmatining birligi bahonasi bilan, qonun-qoidalar birligi va shu kabilar bahonasi bilan bizda, hozirgi apparatimiz sharoitida ko‘pdan-ko‘p g‘irt ruscha taxlitdagi suiiste’mollar bo‘lishi turgan gap. Bu suiiste’mollarga qarshi kurashmoq uchun alohida mohirlik zarur, bunday kurashga bel bog‘lab kirishuvchi kishilarning juda samimiy bo‘lishi lozimligi to‘g‘risida so‘zlab o‘tirmasa ham bo‘ladi. Bunda batafsil ishlangan qonunlar majmuasi kerak bo‘ladi, bu qonunlar majmuasini faqat shu respublikada yashovchi millat kishilarigina bir qadar muvaffaqiyat bilan tuza oladi” (V.I.Lenin, To‘la asarlar to‘plami, 45-tom, 405-bet).
Nihoyat, yana bir masalaga, ya’ni teng huquqli barcha milliy tillarga davlat tili statusi berilishi kerakmi yoki ayrimlarigagina shunday huquq berilishi kerakmi ekanligiga to‘xtab o‘tish zarur bo‘ladi. Sh.Urazayev o‘z maqolasida, jumladan, quyidagilarni yozadi: “Tillarning teng huquqligi g‘oyasining o‘zi ularning ba’zilarini davlat tili sifatida ajratib ko‘rsatish imkonini bermaydi. SSSRda 100 dan ortiq millat va elatlar, 53 ta respublika va avtonom tuzilmalar bor. Binobarin, tillar teng huquqli bo‘lgandan keyin shuncha davlat tili bo‘lishi kerakdek tuyuladi. Shunday bo‘lishi mantiqiymi?”
Birinchidan, hech kim barcha millat va elatlar tillariga davlat tili statusi berilishi haqida gapirayotgani yo‘q. Ikkinchidan, milliy tillarga, jumladan, o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishining shunchaki bir istak emasligi, sharoit taqozosi bilan shunday qilinayotganligi aytildi. Binobarin, u yoki bu milliy tilga davlat tili statusi berish kerak-kerakmasligini hal etishda konkret sharoitdan kelib chiqish kerak bo‘ladi. Biron respublikada shu yer asosiy aholisi tilining, yerli millat tilining huquqi, vazifasida hech qanday cheklash yuz bermagan bo‘lsa, u faoliyatning barcha sohalarida aloqa vositasi sifatida qo‘llanayotgan bo‘lsa, o‘z-o‘zidan, bu yerda milliy tilning teng huquqliligi, to‘la erkinligi buzilmagan bo‘ladi va bu milliy tilga davlat tili statusi berilishi haqida gapirish ortiqcha, bunga asos, ehtiyoj yo‘q bo‘ladi (rus tili shunday mavqeda ekani aytildi). Agar u yoki bu milliy tilning teng huquqliligi, to‘la erkinligi ta’minlanmagan bo‘lsa, uni ta’minlaydigan sharoitni yaratish chora-tadbiri ko‘rilishi kerak bo‘ladi.
Yuqorida chiqadi aytilganlardan shunday xulosalar kelib:
Birinchidan, o‘zbek tiliga davlat tili statusi berilishi kerak. Buning respublikamizdagi barcha milliy tillarning teng huquqliligi, to‘la erkinligiga salbiy ta’sir etish ehtimoli yo‘q.
Ikkinchidan, rus tilining imkoni, hozirgi sharoitdagi vazifasi bu tilga davlat tili statusi berilishi masalasini kui tartibiga qo‘ymaydi. Millatlararo aloqa vositasi ekanligi (shuni tan olish, qayd etish) bu til statusining to‘la va to‘g‘ri ifodasidir.
Uchinchidan, respublikamizdagi boshqa millatlar tillarining teng huquqliligi, to‘la erkinligi, vazifa doirasi “Til haqidagi qonun”da to‘la qayd etiladi.
Baxtiyor Nazarov,
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Pushkin nomidagi Til va adabiyot institutining direktori, filologiya fanlari doktori
Azim Hojiyev,
institut direktorining ilmiy ishlar bo‘yicha muovini, filologiya fanlari doktori
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”, 1989-yil, 24-mart.
Izoh (0)