O‘zbekistonda majburiy emlashni joriy etish orqali inson huquqlariga putur yetkazilmayaptimi? Ombdusman javob berdi

O‘zbekistonda aholini majburiy emlash qonuniylashtirilishi kutilmoqda. “Gazeta.uz” ombudsman Feruza Eshmatovadan majburiy emlash va uni qonuniylashtirish jarayoni, bu borada xalqaro norma va tajriba, faqat bir vaksina mavjudligi tufayli aholining tanlov huquqi buzilishi kabi savollarga javob oldi. Quyida u to‘lig‘icha havola etildi.

17-iyul kuni Respublika maxsus komissiyasining yig‘ilishida 14 toifadagi fuqarolar ommaviy emlanishi shart etib belgilandi. Unga ko‘ra, ro‘yxatdagilar 1-sentabrgacha 1-doza, 1-oktabrgacha 2-doza va 1-noyabrgacha 3-doza vaksinalarini olishi kerak.

Bunga asos qilib esa, “‘Aholining sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi to‘g‘risida’gi qonunga muvofiq, O‘zbekiston davlat bosh sanitariya vrachi atrofdagilar uchun xavf tug‘diruvchi yuqumli va parazitar kasalliklar paydo bo‘lishi hamda tarqalishi xavfi bo‘lgan taqdirda tegishli sanitariya-gigiyena va epidemiyaga qarshi tadbirlar o‘tkazish to‘g‘risida qarorlar chiqarish vakolatiga egaligi ko‘zda tutilgan”i aytildi.

Undan oldinroq Qonunchilik palatasi spikeri 16-iyul kuni Nurdinjon Ismoilov qonunan emlash tadbirlarini majburiy tarzda amalga oshirish mumkin emasligini, buning uchun qonunlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish lozimligini ta’kidlagan edi.

E’tiborlisi, 27-iyulga kelib (oradan 11 kun o‘tib), quyi palata deputatlari O‘zbekistonda aholini koronavirusga qarshi majburiy emlashni qonuniylashtirishni ko‘zda tutgan qonun loyihasini ma’qullab, Senatga yubordi.

Ushbu hujjat loyihasida “Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi qonunning 28-moddasida karantinli va inson uchun xavfli bo‘lgan boshqa yuqumli kasalliklar tarqalishi xavfi mavjud bo‘lgan taqdirda O‘zbekiston davlat bosh sanitariya vrachining qarori asosida aholini profilaktik emlashdan o‘tkazish joriy etilishi mumkinligi to‘g‘risida aniq norma kiritilmoqda.

Qolaversa, Mehnat kodeksining 113-moddasida xodim yuqumli kasalliklar tarqalishi xavfi mavjud bo‘lgan taqdirda joriy etiladigan profilaktik emlashdan o‘tishni rad etgan taqdirda ish beruvchi uni ishga qo‘ymaslikka haqli ekanligi ko‘zda tutilmoqda. Ushbu moddada shuningdek, xodim ishdan chetlatilgan davr uchun unga ish haqi hisoblanmasligi qayd etilgan.

Quyi palata izohida shunday deyilgan: “Bu bilan hammani majburiy emlash joriy etilmayapti. Gap ma’lum bir toifadagi ishchi-xodimlarning vaksina olishi haqida ketyapti. Bu toifa vakillari (14 toifa) matbuotda e’lon qilingan”.

Yuqoridagilar kelib chiqib, “Gazeta.uz” ombudsman Feruza Eshmatovaga bir nechta savollar bilan murojaat qildi.

— Inson huquqlari himoyachisi sifatida sizningcha, majburiy emlashni joriy etish ortidan fuqarolarning haq-huquqlari buzilmayaptimi?

— Ushbu savolga “bu inson huquqlarining poymol etilishi yoki aksincha” deb javob berishdan avval, dunyo hamjamiyatini tashvishga solayotgan COVID-19 bilan ular qanday kurashayotganliklari hamda qonunchiligimizga majburiy vaksina olish bo‘yicha tegishli normalarning kiritilishi zaruriyati va fuqarolar salomatligiga qanchalik darajada xavf solayotganini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq.

“Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida”gi Xalqaro paktning 12-moddasiga ko‘ra, paktda ishtirok etuvchi davlatlar har bir kishining jismoniy va ruhiy salomatlik jihatdan oliy darajaga yetishi huquqini e’tirof etishi belgilangan.

Ushbu paktda ishtirok etuvchi davlatlar ko‘rishi lozim bo‘lgan chora-tadbirlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• o‘lik go‘daklar tug‘ilishini va bolalar o‘limini qisqartirish hamda bolalarning sog‘lom rivojlanishini ta’minlash;
• tashqi muhitning hamma jihatlarini va sanoatda mehnat gigiyenasini yaxshilash;
• yuqumli, endemik, kasbiy va boshqa kasalliklar oldini olish, davolash hamda ularga qarshi kurashish;
• kasal bo‘lgan hollarda hammaga tibbiy yordam ko‘rsatish va tibbiy parvarishni ta’minlaydigan sharoit yaratish.

Shu o‘rinda, Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi (IHBES) yaqinda, ya’ni joriy yilning 8-aprel kuni yosh bolalarning majburiy emlanishini demokratik tamoyillarga muvofiqligi haqida qaror qabul qildi.

Chexiyada istiqomat qiluvchi bir guruh ota-onalar tomonidan IHBESga maktabgacha ta’limgacha yoshidagi farzandlarini majburiy emlanishi Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa konvensiyasining 8-moddasiga (shaxsiy va oilaviy hayotning hurmat qilinishi huquqi) zid ekanligini ta’kidlashgan.

Sud bolalarni majburiy emlash, garchand Yevropa konvensiyasiga zid bo‘lsa-da, demokratik jamiyatda zarur deb hisoblanishi mumkinligi, shu bilan birga Chexiyada bolalar huquq va manfaatlari e’tiborga olinishini ta’kidlagan. “Maqsad — har bir bolani xavfli kasalliklardan emlash yoki jamoaviy (kollektiv) immunitet orqali himoya qilishdir” deyiladi qarorda.

— Xorij davlatlari ham shu yo‘ldan boryaptimi yoki ularda yondashuv boshqachami?

— So‘zimizning tasdig‘i sifatida xorijiy mamlakatlardagi holat va yangi tartiblarga to‘xtalsak. Buyuk Britaniya sog‘liqni saqlash vaziri Mett Henkok joriy yilning iyun oyidagi chiqishida, ayrim toifadagi fuqarolar uchun COVID-19’ga qarshi emlanish majburiy ekanligi va bu bo‘yicha qonunchilikka o‘zgartirish kiritilishini ta’kidlagan.

Fransiya, Kanada, Gretsiya, Avstraliya, Indoneziya, Italiya, Turkmaniston, Saudiya Arabistoni va boshqa davlatlar ham COVID-19’ga qarshi jamiyatning ayrim kategoriyadagi fuqarolarni majburiy emlanishi yo‘lidan borishmoqda.

Biz yuqorida sanab o‘tgan davlatlarning barchasi odamlar bilan doimiy muloqotga kirishuvchi kategoriyalarni aniqlab, agar ular COVID-19 bilan og‘risa boshqa shaxslarga ham yuqtirishi mumkinligi nuqtayi nazaridan majburiy emlash amaliyotini tanlashgan.

Sodda qilib aytganda, agar men kasal bo‘lsam, atrofimdagilarga ham yuqtirishim mumkin. Aksincha vaksina olganim uchun virus menga yuqmasa, boshqalarni ham zararlamayman.

Qolaversa, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti hamda xalqaro ekspertlar koronavirusga qarshi kurashish va uning yangi to‘lqinlarini oldini olish ommaviy vaksinatsiya orqali muvaffaqiyatli tashkil etilishi mumkinligini ta’kidlamoqda.

— Avval qaror qabul qilinib, undan keyin (oradan 11 kun o‘tib) deputatlar emlashni majburiy qilishga oid qonun loyihasini ko‘rib chiqishdi. Inson huquqlari buzilishi nuqtayi nazaridan ushbu holatga huquqiy baho bera olasizmi?

— “Qonunlar loyihalarini tayyorlash va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish tartibi to‘g‘risida” qonunining 3-moddasiga asosan, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti, o‘z davlat hokimiyatining oliy vakillik organi orqali Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Qonunchilik palatasi deputatlari, Vazirlar Mahkamasi, Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud hamda bosh prokuror qonunchilik tashabbusi huquqiga ega.

Shuningdek, O‘zbekiston Konstitutsiyasining 20-moddasida fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart deb belgilangan.

“Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi qonunning 3-moddasiga asosan, sog‘liqni saqlash sohasida inson huquqlariga rioya qilinishi, aholining barcha qatlamlari tibbiy yordamdan bahramand bo‘la olishi, profilaktika chora-tadbirlarining ustunligi, sog‘lig‘ini yo‘qotgan taqdirda fuqarolarning ijtimoiy himoya qilinishi fuqarolarning sog‘lig‘ini saqlashning asosiy prinsiplaridan hisoblanadi.

Majburiy emlash amaliyoti orqali mamlakatimizda ham xorijiy davlatlar tajribalariga mos ravishda, kasallikka qarshi jamoaviy immunitetni shakllantirish orqali kurashilmoqda. Agar siz biror-bir kishiga kasallik yuqtirsangiz, uning ko‘chaga chiqish, o‘qish, ishlash, to‘g‘ridan to‘g‘ri muloqotga kirishish imkoniyatlari vaqtincha cheklanadi. Ushbu vaziyatda virus surunkali kasalliklar tufayli kuchsiz yoki immuniteti past insonlarga yoki katta yoshdagi insonlarga yuqsa, buning oqibati o‘lim bilan ham tugashi mumkin.

Shuning uchun ham targ‘ibot tadbirlarini kuchaytirib, majburiy vaksinani olish mumkin bo‘lmagan hollarda qanday chora-tadbirlar ko‘rilishi kerakligi kabi masalalarga ham e’tibor qaratish zarur.

— Majburiy emlash vaqtida faqat bir turdagi vaksina mavjudligi vaziyatida aholining tanlov huquqi buzilmayaptimi?

— Vaksina tanlovi masalasiga kelsak, fuqarolarga vaksinalar haqida to‘liq ma’lumot berib, tanlash imkonini yaratish maqsadga muvofiq.

Sog‘liqni saqlash vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, 28-iyulga kelib O‘zbekistonda jami 6 982 431 doza vaksinadan foydalanilgan bo‘lib, emlanganlar soni 4,5 million kishiga yaqinlashdi.

Prezident Shavkat Mirziyoyev 28-iyul kuni bo‘lib o‘tgan videoselektor yig‘ilishida O‘zbekistondagi epidemiologik holat yomonlashganini qayd etib o‘tib, aholini COVID-19’ga qarshi emlanishga chaqirdi. “Vaksina olganlar shifoxonadan to‘rt kunda chiqyapti, emlanmaganlarga esa juda og‘ir bo‘lyapti. Ha, vaksina olgandan keyin kasallanish mumkin, lekin kasallik yengil formada kechyapti”, — dedi davlat rahbari va hokimlarga vaksinatsiya bo‘yicha ishlarni qattiqqo‘llik bilan nazoratga olishni topshirganini ham ta’kidlab o‘tdi.