Ўзбекистонда мажбурий эмлашни жорий этиш орқали инсон ҳуқуқларига путур етказилмаяптими? Омбдусман жавоб берди

Ўзбекистонда аҳолини мажбурий эмлаш қонунийлаштирилиши кутилмоқда. «Gazeta.uz» омбудсман Феруза Эшматовадан мажбурий эмлаш ва уни қонунийлаштириш жараёни, бу борада халқаро норма ва тажриба, фақат бир вакцина мавжудлиги туфайли аҳолининг танлов ҳуқуқи бузилиши каби саволларга жавоб олди. Қуйида у тўлиғича ҳавола этилди.

17 июль куни Республика махсус комиссиясининг йиғилишида 14 тоифадаги фуқаролар оммавий эмланиши шарт этиб белгиланди. Унга кўра, рўйхатдагилар 1-сентябргача 1-доза, 1-октябргача 2-доза ва 1 ноябргача 3-доза вакциналарини олиши керак.

Бунга асос қилиб эса «‘Аҳолининг санитария-эпидемиологик осойишталиги тўғрисида’ги қонунга мувофиқ, Ўзбекистон давлат бош санитария врачи атрофдагилар учун хавф туғдирувчи юқумли ва паразитар касалликлар пайдо бўлиши ҳамда тарқалиши хавфи бўлган тақдирда тегишли санитария-гигиена ва эпидемияга қарши тадбирлар ўтказиш тўғрисида қарорлар чиқариш ваколатига эгалиги кўзда тутилган»и айтилди.

Ундан олдинроқ, Қонунчилик палатаси спикери 16 июль куни Нурдинжон Исмоилов қонунан эмлаш тадбирларини мажбурий тарзда амалга ошириш мумкин эмаслигини, бунинг учун қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш лозимлигини таъкидлаган эди.

Эътиборлиси, 27 июлга келиб (орадан 11 кун ўтиб), қуйи палата депутатлари Ўзбекистонда аҳолини коронавирусга қарши мажбурий эмлашни қонунийлаштиришни кўзда тутган қонун лойиҳасини маъқуллаб, Сенатга юборди.

Ушбу ҳужжат лойиҳасида «Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида»ги қонуннинг 28-моддасида карантинли ва инсон учун хавфли бўлган бошқа юқумли касалликлар тарқалиши хавфи мавжуд бўлган тақдирда Ўзбекистон давлат бош санитария врачининг қарори асосида аҳолини профилактик эмлашдан ўтказиш жорий этилиши мумкинлиги тўғрисида аниқ норма киритилмоқда.

Қолаверса, Меҳнат кодексининг 113-моддасида ходим юқумли касалликлар тарқалиши хавфи мавжуд бўлган тақдирда жорий этиладиган профилактик эмлашдан ўтишни рад этган тақдирда иш берувчи уни ишга қўймасликка ҳақли эканлиги кўзда тутилмоқда. Ушбу моддада, шунингдек, ходим ишдан четлатилган давр учун унга иш ҳақи ҳисобланмаслиги қайд этилган.

Қуйи палата изоҳида шундай дейилган: «Бу билан ҳаммани мажбурий эмлаш жорий этилмаяпти. Гап маълум бир тоифадаги ишчи-ходимларнинг вакцина олиши ҳақида кетяпти. Бу тоифа вакиллари (14 тоифа) матбуотда эълон қилинган».

Юқоридагилар келиб чиқиб, «Gazeta.uz» омбудсман Феруза Эшматовага бир нечта саволлар билан мурожаат қилди.

— Инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси сифатида сизнингча, мажбурий эмлашни жорий этиш ортидан фуқароларнинг ҳақ-ҳуқуқлари бузилмаяптими?

— Ушбу саволга «бу инсон ҳуқуқларининг поймол этилиши ёки аксинча» деб жавоб беришдан аввал, дунё ҳамжамиятини ташвишга солаётган COVID-19 билан улар қандай курашаётганликлари ҳамда қонунчилигимизга мажбурий вакцина олиш бўйича тегишли нормаларнинг киритилиши зарурияти ва фуқаролар саломатлигига қанчалик даражада хавф солаётганини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ.

«Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида»ги Халқаро пактнинг 12-моддасига кўра, пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир кишининг жисмоний ва руҳий саломатлик жиҳатдан олий даражага етиши ҳуқуқини эътироф этиши белгиланган.

Ушбу пактда иштирок этувчи давлатлар кўриши лозим бўлган чора-тадбирлар қуйидагиларни ўз ичига олади:

• ўлик гўдаклар туғилишини ва болалар ўлимини қисқартириш ҳамда болаларнинг соғлом ривожланишини таъминлаш;
• ташқи муҳитнинг ҳамма жиҳатларини ва саноатда меҳнат гигиенасини яхшилаш;
• юқумли, эндемик, касбий ва бошқа касалликлар олдини олиш, даволаш ҳамда уларга қарши курашиш;
• касал бўлган ҳолларда ҳаммага тиббий ёрдам кўрсатиш ва тиббий парваришни таъминлайдиган шароит яратиш.

Шу ўринда Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа суди (ИҲБЕС) яқинда, яъни жорий йилнинг 8 апрель куни ёш болаларнинг мажбурий эмланишини демократик тамойилларга мувофиқлиги ҳақида қарор қабул қилди.

Чехияда истиқомат қилувчи бир гуруҳ ота-оналар томонидан ИҲБЕСга мактабгача таълимгача ёшидаги фарзандларини мажбурий эмланиши Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа конвенциясининг 8-моддасига (шахсий ва оилавий ҳаётнинг ҳурмат қилиниши ҳуқуқи) зид эканлигини таъкидлашган.

Суд болаларни мажбурий эмлаш, гарчанд Европа Конвенциясига зид бўлса-да, демократик жамиятда зарур деб ҳисобланиши мумкинлиги, шу билан бирга Чехияда болалар ҳуқуқ ва манфаатлари эътиборга олинишини таъкидлаган. «Мақсад — ҳар бир болани хавфли касалликлардан эмлаш ёки жамоавий (коллектив) иммунитет орқали ҳимоя қилишдир» дейилади қарорда.

— Хориж давлатлари ҳам шу йўлдан боряптими ёки уларда ёндашув бошқачами?

— Сўзимизнинг тасдиғи сифатида хорижий мамлакатлардаги ҳолат ва янги тартибларга тўхталсак. Буюк Британия соғлиқни сақлаш вазири Мэтт Ҳенкок жорий йилнинг июнь ойидаги чиқишида, айрим тоифадаги фуқаролар учун COVID-19’га қарши эмланиш мажбурий эканлиги ва бу бўйича қонунчиликка ўзгартириш киритилишини таъкидлаган.

Франция, Канада, Греция, Австралия, Индонезия, Италия, Туркманистон, Саудия Арабистони ва бошқа давлатлар ҳам COVID-19’га қарши жамиятнинг айрим категориядаги фуқароларни мажбурий эмланиши йўлидан боришмоқда.

Биз юқорида санаб ўтган давлатларнинг барчаси одамлар билан доимий мулоқотга киришувчи категорияларни аниқлаб, агар улар COVID-19 билан оғриса бошқа шахсларга ҳам юқтириши мумкинлиги нуқтаи назаридан мажбурий эмлаш амалиётини танлашган.

Содда қилиб айтганда, агар мен касал бўлсам, атрофимдагиларга ҳам юқтиришим мумкин. Аксинча вакцина олганим учун вирус менга юқмаса, бошқаларни ҳам зарарламайман.

Қолаверса, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ҳамда халқаро экспертлар коронавирусга қарши курашиш ва унинг янги тўлқинларини олдини олиш оммавий вакцинация орқали муваффақиятли ташкил этилиши мумкинлигини таъкидламоқда.

— Аввал қарор қабул қилиниб, ундан кейин (орадан 11 кун ўтиб) депутатлар эмлашни мажбурий қилишга оид қонун лойиҳасини кўриб чиқишди. Инсон ҳуқуқлари бузилиши нуқтаи назаридан, ушбу ҳолатга ҳуқуқий баҳо бера оласизми?

— «Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида» қонунининг 3-моддасига асосан, Ўзбекистон Республикасининг Президенти, ўз давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи орқали Қорақалпоғистон Республикаси, Қонунчилик палатаси депутатлари, Вазирлар Маҳкамаси, Конституциявий суд, Олий суд ҳамда бош прокурор қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга.

Шунингдек, Ўзбекистон Конституциясининг 20-моддасида фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг, давлат ва жамиятнинг қонуний манфаатлари, ҳуқуқлари ва эркинликларига путур етказмасликлари шарт деб белгиланган.

«Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида»ги қонуннинг 3-моддасига асосан, соғлиқни сақлаш соҳасида инсон ҳуқуқларига риоя қилиниши, аҳолининг барча қатламлари тиббий ёрдамдан баҳраманд бўла олиши, профилактика чора-тадбирларининг устунлиги, соғлиғини йўқотган тақдирда фуқароларнинг ижтимоий ҳимоя қилиниши фуқароларнинг соғлиғини сақлашнинг асосий принципларидан ҳисобланади.

Мажбурий эмлаш амалиёти орқали мамлакатимизда ҳам хорижий давлатлар тажрибаларига мос равишда, касалликка қарши жамоавий иммунитетни шакллантириш орқали курашилмоқда. Агар сиз бирор-бир кишига касаллик юқтирсангиз, унинг кўчага чиқиш, ўқиш, ишлаш, тўғридан-тўғри мулоқотга киришиш имкониятлари вақтинча чекланади. Ушбу вазиятда вирус сурункали касалликлар туфайли кучсиз ёки иммунитети паст инсонларга ёки катта ёшдаги инсонларга юқса, бунинг оқибати ўлим билан ҳам тугаши мумкин.

Шунинг учун ҳам тарғибот тадбирларини кучайтириб, мажбурий вакцинани олиш мумкин бўлмаган ҳолларда қандай чора-тадбирлар кўрилиши кераклиги каби масалаларга ҳам эътибор қаратиш зарур.

— Мажбурий эмлаш вақтида фақат бир турдаги вакцина мавжудлиги вазиятида аҳолининг танлов ҳуқуқи бузилмаяптими?

— Вакцина танлови масаласига келсак, фуқароларга вакциналар ҳақида тўлиқ маълумот бериб, танлаш имконини яратиш мақсадга мувофиқ.

Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, 28 июлга келиб Ўзбекистонда жами 6 982 431 доза вакцинадан фойдаланилган бўлиб, эмланганлар сони 4,5 миллион кишига яқинлашди.

Президент Шавкат Мирзиёев 28 июль куни бўлиб ўтган видеоселектор йиғилишида Ўзбекистондаги эпидемиологик ҳолат ёмонлашганини қайд этиб ўтиб, аҳолини COVID-19’га қарши эмланишга чақирди. «Вакцина олганлар шифохонадан тўрт кунда чиқяпти, эмланмаганларга эса жуда оғир бўляпти. Ҳа, вакцина олгандан кейин касалланиш мумкин, лекин касаллик енгил формада кечяпти», — деди давлат раҳбари ва ҳокимларга вакцинация бўйича ишларни қаттиққўллик билан назоратга олишни топширганини ҳам таъкидлаб ўтди.