O‘zbekiston Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqida kuzatuvchi davlat maqomini oldi. Bu jamiyat hayotida qanday aks etadi?

Ulug‘bek  Abduvositov, “Daryo” yosh jurnalistlar maktabi tinglovchisi.

11-dekabr kuni Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqining (YEOII) videoanjuman shaklida o‘tkazilgan sammitida O‘zbekiston va Kubaga tashkilot huzuridagi kuzatuvchi davlat maqomini berish to‘g‘risida qaror qabul qilindi.

Qariyb ikki yil davom etgan muhokamalardan so‘ng O‘zbekiston Respublikasi YEOIIning kuzatuvchi davlatlari qatoridan joy oldi. Qabul qilingan qarorgacha bo‘lgan davr mobaynida katta-kichik minbarlardan YEOIIga qo‘shilish O‘zbekistonga qanday ta’sir ko‘rsatishi haqida qarama-qarshi fikrlar yangragan edi. Aslida qanday? Ittifoq ko‘zlangan ulkan integratsion rivojlanishga erisha oladimi?

Tarixga nazar

YEOII 2014-yilda tugatilgan Yevrosiyo iqtisodiy uyushmasining to‘g‘ridan to‘g‘ri davomchisi bo‘lgani holda 2015-yil 1-yanvardan o‘z faoliyatini boshlagan. A’zo davlatlar tarkibi ham deyarli o‘zgarmagan. Yagona farqi, oldingi Tojikiston o‘rnini yangi ittifoqda Armaniston egallagan. O‘zbekiston ham qisqa muddat (2006–2008) mobaynida uyushma tarkibida bo‘lgan. Maqsad va vazifalari ham saqlanib qolgan yangicha ittifoqqa yana bir a’zo bo‘lish O‘zbekistonga nima beradi?

YEOIIga a’zo bo‘lish masalasi ilk bor O‘zbekiston Prezidentining 2019-yilda Senat majlisidagi nutqida tilga olingan edi. 2020-yilning may oyiga kelib O‘zbekiston Oliy Majlisi Ittifoq faoliyatida kuzatuvchi davlat maqomida ishtirok etishi to‘g‘risidagi taklifni ma’qulladi.

Mutaxassis va ekspertlar fikri

Iqtisodiyot fanlari doktori, professor Odil Olimjonov ittifoqqa a’zo bo‘lishning ijobiy tomonlari sifatida qo‘shni davlatlarning oldindan yagona hududiy kompleks sifatida shakllangani, boj siyosatining yengillashtirilishi, mehnat resurslarining samarali taqsimlanishi va arzon elektroenergetika bozorining tashkil etilishini keltirib o‘tadi.

Mustaqil ekspert Farhod Mirzaboyev ittifoqqa a’zolikning asosiy ijobiy yo‘nalishi mamlakatlar ishbilarmonlari o‘rtasida raqobat muhitining kuchayishi va savdo sohasining sog‘lomlashtirilishida deb biladi.

“Xalq” demokratik partiyasi rahbari Ulug‘bek Inoyatov asosiy e’tiborni ijtimoiy himoyaga qaratgan holda ittifoq hududida harakatlanadigan vatandoshlar pensiya, ta’lim va tibbiy xizmat olish huquqiga ega bo‘lishlarini ijobiy hol sifatida ko‘radi.

“Ma’no” tadqiqotchilik tashabbuslari markazi direktori, siyosatshunos Baxtiyor Ergashev integratsiyadan asosiy zarbani avtosanoat qabul qilib olishini va jiddiy ziyon ko‘rishini keltiradi.

Gruziyalik siyosiy tahlilchi Irina Jorbenadze O‘zbekistonning ittifoqqa kirishini salbiy jihati qatorida Rossiyaning global sanksiyalar urushida ittifoq a’zolariga iqtisodiy zarar yetkazilishini ta’kidlaydi.

Taniqli bloger Feruz Allayev YEOIIga a’zolikning salbiy taraflariga to‘xtalar ekan, eng xavotirlisi Rossiyaning a’zo mamlakatlar ichki va tashqi siyosatiga aralashish deb hisoblaydi.

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori Obid Hakimov O‘zbekiston uchun avvalo iqtisodiyot muhimligini ta’kidlab, savdo savodxonlikdan muhim degan fikrni bildirgan.

“Adolat” sotsial demokratik partiyasi fraksiyasi yig‘ilishida ittifoqqa a’zo bo‘lish O‘zbekiston uchun sanoat sohasida avtosanoat bilan birga, oziq-ovqat va farmatsevtikada taxminan 2 milliard dollar yo‘qotishga uchrashi aytilgan.

Mega Prodex korxonasi rahbari Saidorifxon Saidazimov hozirda eksportchilar uchun eng asosiy muammo bojxona taqiqlarida deb hisoblaydi va agar ittifoqqa a’zo bo‘lish katta yutuq bo‘lishini ta’kidlaydi.

Davlat soliq qo‘mitasi raisining birinchi o‘rinbosari Mubin Mirzayev ittifoqqa a’zo bo‘lish ortidan soliq sohasida unifikatsiya ishlari zarur bo‘lishini bildirdi.

Nagoya iqtisodiyot universiteti professori, “Buyuk kelajak” ekspertlar kengashi a’zosi Alisher Umirdinov olib borgan tahlili natijasida agarda O‘zbekiston YEOIIga a’zo bo‘lib, keyinchalik undan chiqishga urinsa, ulkan bosim ostida qolishini xulosa o‘rnida keltiradi.

O‘zbekiston Senati raisining birinchi o‘rinbosari Sodiq Safoyev noyabr oyida AQShga delegatsiya tashrifi chog‘ida O‘zbekistonning YEOIIga a’zolik masalasi hozircha ochiqligi va Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish uchun ustuvorlikka egaligini ta’kidlab o‘tgan edi.

Kuzatuvchi maqomini olish arafasida O‘zbekistonning bir qator mahsulotlariga Rossiya tomonidan taqiq qo‘yilishiga munosabat bildirgan Oliy Majlis deputati, “Yuksalish” umummilliy harakati raisi Bobur Bekmurodov eksport diversifikatsiyasini kengaytirish uchun Jahon savdo tashkilotiga a’zolikni tezlashtirish kerakligini ta’kidladi.

Ittifoqning ichki holati

Ittifoq a’zolarining joriy yildagi o‘zaro munosabatlari havas qiladigan darajada emas. May oyida ittifoqning integratsiyasini rivojlantirish to‘g‘risidagi hujjatga Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jo‘mart To‘qayev e’tiroz bildirib, qator masalalar yuzma-yuz uchrashuvda qabul qilinishi kerakligini bildirdi. Qirg‘iziston hukumati yoz mavsumida chegarada yuz bergan yuk mashinalarining tranzit muammosi sababli ittifoqdan chiqish masalasini ko‘targan edi. Lekin oktabrda yuz bergan navbatdagi inqilob sabab bu masala kun tartibidan ko‘tarildi.

E’tiborlisi, bu ittifoqdan Rossiyaning asosiy hamkori Belarus ham mamnun emas. Iyul oyida Belarus prezidenti Aleksandr Lukashenko YEOIIda qator muammolar borligini va aksariyat kelishuvlar bajarilmaganini aytdi. Biroq bu da’vo ham Belarusda prezidentlik saylovidan so‘ng yuzaga kelgan tartibsizliklar fonida qolib ketdi va amaldagi hukumat ittifoq, ayniqsa Rossiya yordamiga butunlay suyanib qoldi. Kuzning asosiy masalasiga aylangan Ozarbayjon–Armaniston to‘qnashuvidan keyin Armanistonga Rossiyaning tinchlikparvar qo‘shini joylashtirildi va amalda mamlakat ustidan zimdan nazorat o‘rnatildi.

YEOIIning oxirgi vaqtda mana shunday yo‘qotishlari ortidan O‘zbekiston va Kubaning kuzatuvchi davlat maqomini olishi ittifoqning qudratini mustahkamlashga qo‘yilgan qadam sifatida ko‘rish mumkin.

Xulosa o‘rnida

Har bir savdo yoki iqtisodiy ittifoqning o‘ziga xos ijobiy va salbiy jihatlari bo‘lgani singari YEOII ham bundan mustasno emas. Hatto Yevropa Ittifoqi shu jumlasidan. Uzoqqa bormay, Buyuk Britaniyaning Yevropa Ittifoqidan chiqib ketishini (Brexit) misol qilish mumkin. Turlicha iqtisodiy o‘sish hamkor davlatlarga ham ta’sir ko‘rsatishi bunga sabab qilib ko‘rsatiladi.

YEOIIni Shimoliy Amerika erkin savdo kelishuviga (NAFTA) qiyoslash mumkin. NAFTA ham AQSh, Kanada va Meksika o‘rtasida 1994-yilda tuzilgan va bir qator muammo va muvaffaqqiyatsizliklardan keyin 2020-yilda Qo‘shma Shtatlar–Meksika–Kanada shartnomasiga (USMCA) o‘z o‘rnini bo‘shatib berdi.

Diqqatga sazovor jihati, YEOIIning tom ma’noda iqtisodiy tashabbuslar asosida tuzilgani e’tirof etilsa ham, ittifoq rahbariyatining bunga jiddiy yondashmasligidadir. 11-dekabr kungi sammit haqida 16-dekabr holatiga a’zo davlatlar axborot xizmati tugul ittifoq rasmiy sayti ham biror xabar joylashtirmadi. Har holda ittifoqqa kuzatuvchi maqomida bo‘lsa-da, a’zo bo‘lish qandaydir ahamiyat kasb etishi kerak edi.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.