Улуғбек Абдувоситов, «Дарё» ёш журналистлар мактаби тингловчиси.
11 декабрь куни Евросиё иқтисодий иттифоқининг (ЕОИИ) видеоанжуман шаклида ўтказилган саммитида Ўзбекистон ва Кубага ташкилот ҳузуридаги кузатувчи давлат мақомини бериш тўғрисида қарор қабул қилинди.
Қарийб икки йил давом этган муҳокамалардан сўнг Ўзбекистон Республикаси ЕОИИнинг кузатувчи давлатлари қаторидан жой олди. Қабул қилинган қароргача бўлган давр мобайнида катта-кичик минбарлардан ЕОИИга қўшилиш Ўзбекистонга қандай таъсир кўрсатиши ҳақида қарама-қарши фикрлар янграган эди. Аслида қандай? Иттифоқ кўзланган улкан интеграцион ривожланишга эриша оладими?
Тарихга назар
ЕОИИ 2014 йилда тугатилган Евросиё иқтисодий уюшмасининг тўғридан-тўғри давомчиси бўлгани ҳолда 2015 йил 1 январдан ўз фаолиятини бошлаган. Аъзо давлатлар таркиби ҳам деярли ўзгармаган. Ягона фарқи, олдинги Тожикистон ўрнини янги иттифоқда Арманистон эгаллаган. Ўзбекистон ҳам қисқа муддат (2006–2008) мобайнида уюшма таркибида бўлган. Мақсад ва вазифалари ҳам сақланиб қолган янгича иттифоққа яна бир аъзо бўлиш Ўзбекистонга нима беради?ЕОИИга аъзо бўлиш масаласи илк бор Ўзбекистон Президентининг 2019 йилда Сенат мажлисидаги нутқида тилга олинган эди. 2020 йилнинг май ойига келиб Ўзбекистон Олий Мажлиси Иттифоқ фаолиятида кузатувчи давлат мақомида иштирок этиши тўғрисидаги таклифни маъқуллади.
Мутахассис ва экспертлар фикри
Иқтисодиёт фанлари доктори, профессор Одил Олимжонов иттифоққа аъзо бўлишнинг ижобий томонлари сифатида қўшни давлатларнинг олдиндан ягона ҳудудий комплекс сифатида шакллангани, бож сиёсатининг енгиллаштирилиши, меҳнат ресурсларининг самарали тақсимланиши ва арзон электроэнергетика бозорининг ташкил этилишини келтириб ўтади.Мустақил эксперт Фарҳод Мирзабоев иттифоққа аъзоликнинг асосий ижобий йўналиши мамлакатлар ишбилармонлари ўртасида рақобат муҳитининг кучайиши ва савдо соҳасининг соғломлаштирилишида деб билади.
«Халқ» демократик партияси раҳбари Улуғбек Иноятов асосий эътиборни ижтимоий ҳимояга қаратган ҳолда иттифоқ ҳудудида ҳаракатланадиган ватандошлар пенсия, таълим ва тиббий хизмат олиш ҳуқуқига эга бўлишларини ижобий ҳол сифатида кўради.
«Маъно» тадқиқотчилик ташаббуслари маркази директори, сиёсатшунос Бахтиёр Эргашев интеграциядан асосий зарбани автосаноат қабул қилиб олишини ва жиддий зиён кўришини келтиради.
Грузиялик сиёсий таҳлилчи Ирина Жорбенадзе Ўзбекистоннинг иттифоққа киришини салбий жиҳати қаторида Россиянинг глобал санкциялар урушида иттифоқ аъзоларига иқтисодий зарар етказилишини таъкидлайди.
Таниқли блогер Феруз Аллаев ЕОИИга аъзоликнинг салбий тарафларига тўхталар экан, энг хавотирлиси Россиянинг аъзо мамлакатлар ички ва ташқи сиёсатига аралашиш деб ҳисоблайди.
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази директори Обид Ҳакимов Ўзбекистон учун аввало иқтисодиёт муҳимлигини таъкидлаб, савдо саводхонликдан муҳим деган фикрни билдирган.
«Адолат» социал демократик партияси фракцияси йиғилишида иттифоққа аъзо бўлиш Ўзбекистон учун саноат соҳасида автосаноат билан бирга, озиқ-овқат ва фармацевтикада тахминан 2 миллиард доллар йўқотишга учраши айтилган.
Мега Продех корхонаси раҳбари Саидорифхон Саидазимов ҳозирда экспортчилар учун энг асосий муаммо божхона тақиқларида деб ҳисоблайди ва агар иттифоққа аъзо бўлиш катта ютуқ бўлишини таъкидлайди.
Давлат солиқ қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари Мубин Мирзаев иттифоққа аъзо бўлиш ортидан солиқ соҳасида унификация ишлари зарур бўлишини билдирди.
Нагоя иқтисодиёт университети профессори, «Буюк келажак» экспертлар кенгаши аъзоси Алишер Умирдинов олиб борган таҳлили натижасида агарда Ўзбекистон ЕОИИга аъзо бўлиб, кейинчалик ундан чиқишга уринса, улкан босим остида қолишини хулоса ўрнида келтиради.
Ўзбекистон Сенати раисининг биринчи ўринбосари Содиқ Сафоев ноябрь ойида АҚШга делегация ташрифи чоғида Ўзбекистоннинг ЕОИИга аъзолик масаласи ҳозирча очиқлиги ва Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиш учун устуворликка эгалигини таъкидлаб ўтган эди.
Кузатувчи мақомини олиш арафасида Ўзбекистоннинг бир қатор маҳсулотларига Россия томонидан тақиқ қўйилишига муносабат билдирган Олий Мажлис депутати, «Юксалиш» умуммиллий ҳаракати раиси Бобур Бекмуродов экспорт диверсификациясини кенгайтириш учун Жаҳон савдо ташкилотига аъзоликни тезлаштириш кераклигини таъкидлади.
Иттифоқнинг ички ҳолати
Иттифоқ аъзоларининг жорий йилдаги ўзаро муносабатлари ҳавас қиладиган даражада эмас. Май ойида иттифоқнинг интеграциясини ривожлантириш тўғрисидаги ҳужжатга Қозоғистон президенти Қосим-Жўмарт Тўқаев эътироз билдириб, қатор масалалар юзма-юз учрашувда қабул қилиниши кераклигини билдирди. Қирғизистон ҳукумати ёз мавсумида чегарада юз берган юк машиналарининг транзит муаммоси сабабли иттифоқдан чиқиш масаласини кўтарган эди. Лекин октябрда юз берган навбатдаги инқилоб сабаб бу масала кун тартибидан кўтарилди.Эътиборлиси, бу иттифоқдан Россиянинг асосий ҳамкори Беларусь ҳам мамнун эмас. Июль ойида Беларусь президенти Александр Лукашенко ЕОИИда қатор муаммолар борлигини ва аксарият келишувлар бажарилмаганини айтди. Бироқ бу даъво ҳам Беларусда президентлик сайловидан сўнг юзага келган тартибсизликлар фонида қолиб кетди ва амалдаги ҳукумат иттифоқ, айниқса Россия ёрдамига бутунлай суяниб қолди. Кузнинг асосий масаласига айланган Озарбайжон–Арманистон тўқнашувидан кейин Арманистонга Россиянинг тинчликпарвар қўшини жойлаштирилди ва амалда мамлакат устидан зимдан назорат ўрнатилди.
ЕОИИнинг охирги вақтда мана шундай йўқотишлари ортидан Ўзбекистон ва Кубанинг кузатувчи давлат мақомини олиши иттифоқнинг қудратини мустаҳкамлашга қўйилган қадам сифатида кўриш мумкин.
Хулоса ўрнида
Ҳар бир савдо ёки иқтисодий иттифоқнинг ўзига хос ижобий ва салбий жиҳатлари бўлгани сингари ЕОИИ ҳам бундан мустасно эмас. Ҳатто Европа Иттифоқи шу жумласидан. Узоққа бормай, Буюк Британиянинг Европа Иттифоқидан чиқиб кетишини (Брехит) мисол қилиш мумкин. Турлича иқтисодий ўсиш ҳамкор давлатларга ҳам таъсир кўрсатиши бунга сабаб қилиб кўрсатилади.ЕОИИни Шимолий Америка эркин савдо келишувига (НАFTA) қиёслаш мумкин. НАFTA ҳам АҚШ, Канада ва Мексика ўртасида 1994 йилда тузилган ва бир қатор муаммо ва муваффаққиятсизликлардан кейин 2020 йилда Қўшма Штатлар–Мексика–Канада шартномасига (USMCА) ўз ўрнини бўшатиб берди.
Диққатга сазовор жиҳати, ЕОИИнинг том маънода иқтисодий ташаббуслар асосида тузилгани эътироф этилса ҳам, иттифоқ раҳбариятининг бунга жиддий ёндашмаслигидадир. 11 декабрь кунги саммит ҳақида 16 декабрь ҳолатига аъзо давлатлар ахборот хизмати тугул иттифоқ расмий сайти ҳам бирор хабар жойлаштирмади. Ҳар ҳолда иттифоққа кузатувчи мақомида бўлса-да, аъзо бўлиш қандайдир аҳамият касб этиши керак эди.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)