1948-yilning 10-dekabrida Parijda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi yaratilgan davridan boshlab to hozirga qadar inson huqulari borasida eng muhim xalqaro huquq normasi sifatida ishlab kelmoqda. “Daryo” Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilingan kun munosabati bilan uning siyosiy tarixi va bugungi kundagi ahamiyati haqida ma’lumot beradi.
BMTning inson huquqlari bo‘yicha komissiyasi 1946-yilda tashkil topgan paytda komissiya tarkibiga 18 ta davlat a’zo bo‘ldi. Deklaratsiyani tuzish harakati Inson huquqlari komissiyasi tashabbusiga ko‘ra, 1947-yilning 27-yanvar sanasidan boshlandi. Inson huquqlari komissiyasining raisi esa Eleanora Ruzvelt xonim edi. Komissiya tarkibida Avstraliya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Xitoy, Kuba, Misr, Hindiston, Eron, Liviya, Panama, Sovet Ittifoqi, AQSh, Urugvay, Filippin, Fransiya, Chili va Yugoslaviya kabi mamlakatlardan kelgan vakillar mavjud edi.
Dastlab mazkur davlat vakillari Inson huquqlari umumjahon deklratsiyasini Xalqaro inson huquqlari haqidagi bill deb atamoqchi bo‘ldi. Inson huquqlari deklaratsiyasini yaratishda kanadalik mashhur yurist, inson huquqlari faoli Jon Xamfri bosh qosh bo‘ldi. Uni tom ma’noda 1948-yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining otasi deyish mumkin.
Ikki yil davomida olib borilgan bahslar natijasida turli taraflar insoniyat ahlining eng muhim va ajralmas qismi bo‘lgan masalalarda o‘z qarashlarini ilgari surdi va bo‘lajak qonunning bosh maqsadi inson huquqlarini hurmat qilish va insoniylik mansabini e’tirof etishga asosiy urg‘uni berdi. Turli elatlarga mansub bo‘lgan shaxslarda turlicha e’tiqod va dunyoqarash mavjud edi, ammo bu ularning o‘z e’tirozlarini ortga surib, insoniyatning bosh huquqi poydevorini yaratishga erishdi.
AQShning birinchi xonimi Eleanora Ruzvelt deklaratsiyani ishlab chiqish jarayonida “inson muqaddas bolgan jamiyatda deklaratsiya tamoyillari qaysi jamiyatda qanday tatbiq etiladi, qanday tarzda inson huqularini ta’minlash mumkin bo‘ladi”, kabi savollar borasida turli huquqshunoslar bilan bahs va munozaralarga kirishdi. Maqsad yangi davrning talablariga mos keladigan barchaning irqi, jinsi, millatida qat’iy nazar insonlik huquqlarini barcha uchun ibrat bo‘ladigan asosini yaratish haqida gap ketayotgan edi.
Natijada, 30 ta moddadan iborat deklaratsiyaning qabul qilinishida 23 ta modda barcha ishtirokchilar tarafidan bir ovozdan qabul qilindi. 7 modda borasida turli qarama qarshi fikrlar yuzaga keldi. Bahslar jarayonida “Geneva draft” deb nom olgan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining yangi muqobili ham paydo bo‘ldi. Ammo bu variant bahslashuvchi taraflarga yoqmadi. Deklaratsiya ishlab chiqilgan aksar mamlakatlar deklaratsiya qabul qilinishi uchun tayyor, biroq Sovet Ittifoqi mafkurasidagi Belorus, Ukraina, Sovet Ittifoqi, Polsha hamda Saudiya Arabistoni deklaratsiyani qabul qilishdan voz kechdi.
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining maqomi
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi umum qabul qilingan huquqiy norma bo‘lsa-da, uning shartlarini ko‘p mamlakatlar tarafidan buzib kelinmoqda. Bu mamlakatlar qatorida Xitoy, Rossiya, sobiq sovet respublikalari, Hindiston, Filippin, Afrika davlatlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Nega? Sababi bu deklaratsiya moddalari barcha davlatlar tayanishi mumkin bo‘lgan huquqiy asosni keltirib chiqarsa-da, ma’lum bir jinoiy javobgarlik yoki boshqa ma’muriy javobgarlikni belgilamasdan, mazkur xalqaro huquqqa hurmat yuzasidan qarashni anglatishidir. Shunday bo‘lsa-da, o‘zini demokratik davlat sifatida e’tirof etgan mamlakatlar bu xalqaro huquq normasiga amal qilib kelmoqda.Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi hozirda 100 dan ortiq mamlakatlarda o‘z inson huquqlari qonunchiligini yaratishda asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu xalqaro huquq normasida “jamiyatning har bir a’zosi irqi, jinsi, kelib chiqishi, moliyaviy ahvolidan qat’iy nazar erkin tarzda tibbiyot, ilm-fan, madaniyat yutuqlaridan foydalanishi mumkinligi” belgilab berildi. Shuningdek, mazkur huquq normasida insonlarning e’tiqodi, siyosiy mansubligi va irqidan kelib chiqqan holda noqonuniy tarzda ta’qib qilinishi alohida ta’kidlanadi.
Deklaratsiya qabul qilinar ekan, uning asosini Xalqaro siyosiy va vatandoshlik borasidagi pakt va Xalqaro ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy huquqlar borasidagi pakt tashkil qiladi. 2018-yildagi ma’lumotlarga ko‘ra, mazkur xalqaro huquq normasi dunyoning 500 tiliga tarjima qilindi. Sobiq Sho‘ro mamlakatida mazkur deklaratsiyaning asosiy matni 1958 yilda nashrdan chiqqan “Yunesko kuryeri” byuletenida chop etildi.
Bugun xalqaro huquq normasining 72 yillik yubileyi nishonlanar ekan, uning hamon inson qadr-qimmati, sha’ni, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlari dolzarbligicha qolmoqda. BMT, Ombudsman, Yevropa Ittifoqi va boshqa xalqaro tashkilotlar dunyoning turli mintaqalaridagi inson qadr-qimmatining toptalayotgani borasida turli daraja va maqomdagi hisobotlarni hamda reytinglarni e’lon qilmoqda. Maqsad esa jinsi, irqi, kelib chiqishi, siyosiy qarashlari turlicha bo‘lgan insonlarning Inson ekanini unutmaslikka chaqirish, ularning huquqlari buzilishiga qarshi turish, vijdon va so‘z erkinligini ta’minlashda yagona huquqiy asos bo‘lib xizmat qilishda.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)