1948 йилнинг 10 декабрида Парижда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси яратилган давридан бошлаб то ҳозирга қадар инсон ҳуқулари борасида энг муҳим халқаро ҳуқуқ нормаси сифатида ишлаб келмоқда. «Дарё» Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабул қилинган кун муносабати билан унинг сиёсий тарихи ва бугунги кундаги аҳамияти ҳақида маълумот беради.
БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича комиссияси 1946 йилда ташкил топган пайтда комиссия таркибига 18 та давлат аъзо бўлди. Декларацияни тузиш ҳаракати Инсон ҳуқуқлари комиссияси ташаббусига кўра, 1947 йилнинг 27 январь санасидан бошланди. Инсон ҳуқуқлари комиссиясининг раиси эса Элеанора Рузвельт хоним эди. Комиссия таркибида Австралия, Бельгия, Буюк Британия, Хитой, Куба, Миср, Ҳиндистон, Эрон, Ливия, Панама, Совет Иттифоқи, АҚШ, Уругвай, Филиппин, Франция, Чили ва Югославия каби мамлакатлардан келган вакиллар мавжуд эди.
Дастлаб мазкур давлат вакиллари Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон деклрациясини Халқаро инсон ҳуқуқлари ҳақидаги билл деб атамоқчи бўлди. Инсон ҳуқуқлари декларациясини яратишда канадалик машҳур юрист, инсон ҳуқуқлари фаоли Жон Хамфри бош қош бўлди. Уни том маънода 1948 йилда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг отаси дейиш мумкин.
Икки йил давомида олиб борилган баҳслар натижасида турли тарафлар инсоният аҳлининг энг муҳим ва ажралмас қисми бўлган масалаларда ўз қарашларини илгари сурди ва бўлажак қонуннинг бош мақсади инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ва инсонийлик мансабини эътироф этишга асосий урғуни берди. Турли элатларга мансуб бўлган шахсларда турлича эътиқод ва дунёқараш мавжуд эди, аммо бу уларнинг ўз эътирозларини ортга суриб, инсониятнинг бош ҳуқуқи пойдеворини яратишга эришди.
АҚШнинг биринчи хоними Элеанора Рузвельт декларацияни ишлаб чиқиш жараёнида «инсон муқаддас болган жамиятда декларация тамойиллари қайси жамиятда қандай татбиқ этилади, қандай тарзда инсон ҳуқуларини таъминлаш мумкин бўлади», каби саволлар борасида турли ҳуқуқшунослар билан баҳс ва мунозараларга киришди. Мақсад янги даврнинг талабларига мос келадиган барчанинг ирқи, жинси, миллатида қатъий назар инсонлик ҳуқуқларини барча учун ибрат бўладиган асосини яратиш ҳақида гап кетаётган эди.
Натижада, 30 та моддадан иборат декларациянинг қабул қилинишида 23 та модда барча иштирокчилар тарафидан бир овоздан қабул қилинди. 7 модда борасида турли қарама қарши фикрлар юзага келди. Баҳслар жараёнида Geneva draft деб ном олган инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг янги муқобили ҳам пайдо бўлди. Аммо бу вариант баҳслашувчи тарафларга ёқмади. Декларация ишлаб чиқилган аксар мамлакатлар декларация қабул қилиниши учун тайёр, бироқ Совет Иттифоқи мафкурасидаги Белорус, Украина, Совет Иттифоқи, Польша ҳамда Саудия Арабистони декларацияни қабул қилишдан воз кечди.
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг мақоми
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси умум қабул қилинган ҳуқуқий норма бўлса-да, унинг шартларини кўп мамлакатлар тарафидан бузиб келинмоқда. Бу мамлакатлар қаторида Хитой, Россия, собиқ совет республикалари, Ҳиндистон, Филиппин, Африка давлатларини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Нега? Сабаби бу декларация моддалари барча давлатлар таяниши мумкин бўлган ҳуқуқий асосни келтириб чиқарса-да, маълум бир жиноий жавобгарлик ёки бошқа маъмурий жавобгарликни белгиламасдан, мазкур халқаро ҳуқуққа ҳурмат юзасидан қарашни англатишидир. Шундай бўлса-да, ўзини демократик давлат сифатида эътироф этган мамлакатлар бу халқаро ҳуқуқ нормасига амал қилиб келмоқда.Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ҳозирда 100 дан ортиқ мамлакатларда ўз инсон ҳуқуқлари қонунчилигини яратишда асос бўлиб хизмат қилмоқда. Бу халқаро ҳуқуқ нормасида «жамиятнинг ҳар бир аъзоси ирқи, жинси, келиб чиқиши, молиявий аҳволидан қатъий назар эркин тарзда тиббиёт, илм-фан, маданият ютуқларидан фойдаланиши мумкинлиги» белгилаб берилди. Шунингдек, мазкур ҳуқуқ нормасида инсонларнинг эътиқоди, сиёсий мансублиги ва ирқидан келиб чиққан ҳолда ноқонуний тарзда таъқиб қилиниши алоҳида таъкидланади.
Декларация қабул қилинар экан, унинг асосини Халқаро сиёсий ва ватандошлик борасидаги пакт ва Халқаро ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий ҳуқуқлар борасидаги пакт ташкил қилади. 2018 йилдаги маълумотларга кўра, мазкур халқаро ҳуқуқ нормаси дунёнинг 500 тилига таржима қилинди. Собиқ Шўро мамлакатида мазкур декларациянинг асосий матни 1958 йилда нашрдан чиққан «Юнеско курьери» бюлетенида чоп этилди.
Бугун халқаро ҳуқуқ нормасининг 72 йиллик юбилейи нишонланар экан, унинг ҳамон инсон қадр-қиммати, шаъни, иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ҳуқуқлари долзарблигича қолмоқда. БМТ, Омбудсман, Европа Иттифоқи ва бошқа халқаро ташкилотлар дунёнинг турли минтақаларидаги инсон қадр-қимматининг топталаётгани борасида турли даража ва мақомдаги ҳисоботларни ҳамда рейтингларни эълон қилмоқда. Мақсад эса жинси, ирқи, келиб чиқиши, сиёсий қарашлари турлича бўлган инсонларнинг Инсон эканини унутмасликка чақириш, уларнинг ҳуқуқлари бузилишига қарши туриш, виждон ва сўз эркинлигини таъминлашда ягона ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилишда.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)