Qadimiy Rim nafasi kelib turadigan bir necha asrlik Turkiya shaharlari — suratlarda

“Pandemiya sharoitida turizm” loyihasini tashkil qilgan Turkiya madaniyat va turizm vazirligi o‘zbekistonlik jurnalist va blogerlar qatorida “Daryo” muxbirini ham Turkiyaning Istanbul va Antaliya shaharlariga taklif etgani haqida xabar bergan edik. 

Safarning uchinchi kunida jurnalistlar Istanbuldan Antaliya shahriga uchib kelishdi. Turizm sanoatining yuragi bo‘lgan, eng ko‘p mehmon kutadigan shaharlar sirasiga kiruvchi ushbu shahar ham pandemiya davrida jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechirgan. Biroq shunga qaramay mahalliy boshqaruv organlari, Turkiya madaniyat va turizm vazirligi va soha tashkilotlari ko‘magida ko‘rilgan qat’iy choralar, tartib-qoidalar o‘z vaqtida sayyohlar xavfsizligini ta’minlash yo‘lida olib borilgan ishlarning samarasini oshirdi, deyish mumkin. Antaliyaning qadimiy Aspendos, Perge shaharlari, arxeologik muzeyida ham har qadamda karantin qoidalari, gigiyenik tavsiyalar aks etgan turli tillardagi yozuvlarning guvohi bo‘ldik.

Aspendosdagi amfiteatr ikkinchi asrda qurilgan bo‘lib, keyinchalik saljuqiylar tomonidan ta’mirlangan. Toshlardagi ellin va lotin tilidagi yozuvlardan anglash mumkinki, teatr imperator oilasiga bag‘ishlangan bo‘lib, aka-uka Kursiy Krispin va Kursiy Avspikatlarning xayriyasi bilan bunyod etilgan. Bino ichiga 17 ming tomoshabinni sig‘dirgan, orkestr uchun joyda 500 nafar musiqachi turishi mumkin edi.

Teatr mahalliy ohak toshlari va saljuqiylar tomonidan shimoliy qanot qismining g‘isht devor bilan mustahkamlanishi natijasida yaxshi saqlanib qolgan. Teatr bir jihatdan yarim dumaloq shakli va tepalik yonbag‘ridagi tomoshabinlar o‘rnilari bilan yunon me’morchiligini yodga soladi. Qadim Rim davrida teatr marmar bilan chiroyli ishlanib relyefli naqshlar hamda haykallar bilan bezatilgan. Ushbu teatr faqatgina 1871-yilga kelibgina o‘lkada sayr qilib yurgan graf Landskonskiy tomonidan Aspendos aniqlanganidan so‘ng mashhurlikka erishgan. 1950-yildagi keng miqiyosli ta’mirlash ishlari tufayli u go‘zal tarixiy qiyofa kasb etdi. Bu yerda endilikda doimiy tarzda klassik musiqa konsertlari, opera va balet tomoshalari qo‘yib turiladi. Akustika shunchalik ajoyibki, sahnaga chiquvchilar mikrofonsiz gapirishi va kuylashi mumkin. 2008-yilgacha bu yerda ko‘plab konsert va shoular o‘tkazilgan bo‘lsa-da, endilikda ularning aksariyati yangi qurilgan Aspendos arenada tashkil etilmoqda.

Teatrda 39 qator zinalar bo‘lib, ularning uzunligi 96 metr, orasidagi masofa yarim metrni tashkil qiladi. Tribunalar ustida esa ark galereyasi joylashgan bo‘lib, u tufayli tomoshalarga kelganlar soyada o‘tirishgan. Amfiteatr qarshisida to‘g‘ri burchakli xona bo‘lib, unda 5 ta eshik bor, aktyorlar bu yerda kiyimlarini almashtirishi mumkin edi. Muhandis Zenon teatrni shunday loyihalashtirganki, tomoshabinlar hattoki sahnadan turib pichirlagan ovozni ham yaxshi eshita olishadi.

Shahardan bir kilometr uzoqlikda Rim akveduklarini ko‘rish mumkin. Qadimda u shaharni suv bilan ta’minlagan. Bugungi kungacha ham u o‘zining 20 kilometrlik uzunligi bilan Turkiya hududidagi eng yirik inshoot sanaladi.

Akveduk bag‘ridagi bog‘da yetishtiriladigan mahsulotlar

Qadimiy Perge shahri xarobalari Antaliyadan 18 kilometr uzoqlikda joylashgan. Bu yerda tumandagi eng katta stadion hamda hammomlar bo‘lgan. Shahar me’morchiligida Rim va ellinlar madaniyati uyg‘unlashgan.

Perge teatri eramizning taxminan 1-asrida qurilgan va 6-asrgacha ishlatilgan. 15 ming nafar odamga mo‘ljallangan, 42 nafar tomoshabin o‘tiradigan o‘rinlar tepada 23 ta, pastda 19 tani tashkil etadi. Xudolar va imperatorlarning haykallari ayni vaqtda Antaliya arxeologiya muzeyida saqlanmoqda. Teatr sahnasi bareleflar hamda frizlar bilan bezatilgan.

Stadion 12 ming tomoshabinga mo‘ljallangan bo‘lib, teatr qarshisida joylashgan va Kichik Osiyodagi eng yirigi hisoblanadi. Mahalliy tosh bloklaridan eramizning 1-asrida qurilgan.

Shahar darvozalari bir nechta. Ellinlar davridagi darvozalar yarmi buzilgan dumaloq shakldagi binoni eslatib, eramizgacha bo‘lgan 3-asrda qurilgan. Uning ortida U harfi shaklidagi hovli joylashgan. Janubiy darvozalar Rim davriga oid sanalib, eramizning 2-asrida qad ko‘targan. Shaharning 10 metrlik ellin davridagi devorlari qisman saqlanib qolgan.

Hammomlar nafaqat bug‘xona, balki kiyim almashtirish xonasi, basseyn hamda massajxonalardan iborat bo‘lgan. Hammomlarda nafaqat cho‘milib dam olishgan, balki muhim masalalarni hal qilishgan. Bino marmar bilan qoplangan, haykal hamda relyeflar bilan bezatilgan. Pergedagi hammomlar 2-asrda qurilgan va 5-asrgacha foydalanilgan. Hozirgacha ham ular o‘z qiyofasini yaxshi saqlab qolgan.

Antaliya arxeologik muzeyi 1988-yilda “European Council Special Prize” mukofotiga loyiq ko‘rilgan. Muzey maydoni 7 ming kvadrat metrni tashkil etadi, tashrif buyuruvchilar 13 ta ko‘rgazma zalida 5000dan ortiq eksponatlarni tomosha qilishi mumkin. Yana 20-30 ming dona tarixiy eksponatlar joy yetmagani sababli omborda saqlanadi. Birinchi jahon urushida Antaliya Italiya okkupatsiyasi ostidaligida italiyalik tarixchilar elchixonalari atrofida antik davriga oid buyumlarni payqab qolishadi. Ular ushbu yig‘ilgan merosni o‘z mamlakatlariga olib ketmoqchi bo‘lgan. Biroq sultonning ustozi Sulaymon Fikri Bey 1919-yilda mahalliy rahbarlarga murojaat qilgan holda qadimiy yodgorliklarni asrash bo‘yicha mas’ul rahbar qilishni so‘raydi. Fikri Beyning iltimosi qondirilib, kolleksiyani Antaliyada saqlab qolishga erishadi. Aynan uning qidirish ishlari davomidagi topilmalari arxeologiya muzeyining asosiy eksponatlariga aylandi.

Muzey bunyod etilishiga qadar eksponatlar bir hududdan boshqasiga ko‘chib yurgan. Ilk muzey 1922-yilda Alaouddin masjidida tashkil etilgan, keyingisi 1937-yilda Yivli minorasida, va faqatgina 1972-yilda u ayni damdagi joyiga ko‘chgan. 1982-yilda ta’mirlash va modernizatsiya qilish ishlari o‘tkaziladi hamda 3 yilga kirish uchun yopiladi. Shu davrda muzey yangi texnologiya vositalari bilan boyitiladi va 1985-yilda qayta ochiladi.

• Tabiatshunoslik zali;
• Tarixdan oldingi zal;
• Tarixiy zal;
• Antik zal;
• Haykallar zali;
• Kichik eksponatlar zali;
• Imperatorlar haykallari zali;
• Sarkofaglar zali;
• Mozaikalar zali;
• Tangalar zali;
• Turk-islom davri zali;
• Etnografik zal;
• Bolalar zali.

Yirik hajmli haykallar, qabrlar, qabrtoshlar, muzey bog‘idagi ochiq galereyada qo‘yilgan.