1099-yilda barcha dinlar uchun muqaddas shahar bo‘lgan Quddusni salib yurishlarida qatnashgan xristian askarlari egalladi. Musulmonlar qasos olishni xohlardi. Ammo bu revansh o‘sha musulmonlarning nabiralariga nasib qildi. 1187-yilda katta sahnaga Yevropada Saladin nomi bilan abadiylashtirilgan Misr va Suriya sultoni Salohiddin Ayubiy chiqdi va salibchilarga chaqiruv tashladi. “Daryo” Quddus qirolligining qulashi tarixi haqida hikoya qiladi.
Salibchilar ustidan g‘alaba
1187-yil 4-iyulda musulmonlar navbatdagi salibchilar ustidan so‘zsiz g‘alaba qozondi. Xattin yon bag‘irlarida Salohiddin jangda o‘ldirilgan jasadlar uyumiga qarab turardi. Sharq quyoshi yer-u ko‘kni jazirama bilan qoplagan, qirol Gi Luzinyan va ko‘plab zodagon baronlar qo‘lga olingandi. Salibchi ritsarlarning bir nechtasi Tir shahridan panoh topib, qochishga muvaffaq bo‘ldi. Salohiddinning buyrug‘i bilan 200 ga yaqin tamplier va gospitalyer ritsarlari o‘ldirildi. Sultonning shaxsan o‘zi shatilionlik baron Renoning boshini qilich bilan kesib tashladi.Muqaddas zaminni qaytarib olish uchun boshqa to‘siqlar yo‘q edi. Boshqa shaharlar ham birin-ketin Salohiddinning rahm-shafqatiga taslim bo‘la boshladi. Sultonga bo‘ysunmagan yagona shahar Tir edi. Ammo sulton Quddusga intilar ekan, Tirni qamal qilishga vaqt va kuch sarflamaslikka qaror qildi.
Balian d'Ibelin
Xristianlar tomonidan Quddus mudofaasini ritsar Balian d'Ibelin boshqardi. U Xattindagi janglarda omon qolgan va aslida shaharga rafiqasi, u yerda bolalari bilan birga bo‘lib turgan Vizantiya malikasi Mariya Komninani ziyorat qilish uchun kelgandi. Ammo taqdir taqozosi bilan Quddusda qirollikning yagona hukmdori bo‘lib qoldi. Balian Quddusni himoya qila olmasligini yaxshi bilardi. Shahar ko‘chalarini to‘ldirgan qochoqlarning janglarda umuman foydasi yo‘q edi, oziq-ovqat ta’minoti esa susayib borardi. Biroq aholi musulmonlar bilan kurashishga tayyor edi.Quddus mudofaasi
Quddus mudofaasidagi xristianlarga, avvalo, tajribali jangchilar yetishmasdi. Balian mahalliy zodagonlar orasidan 60 nafar yigitga ritsarlik unvonini taqdim qildi. To‘g‘ri, unvon ularning jangdagi mahorati va tajribasini ko‘paytirib qo‘ymadi.
Salohiddin esa ikkilanmadi va 20-sentabr kuni uning armiyasi muqaddas shaharni qamal qilishni boshladi. Sultonning qarorgohi dastlab Quddusning g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, u yerda ushbu voqealardan 88 yil oldin tuluzalik qo‘mondon Raymundning armiyasi joylashgandi. Musulmonlar shahar devorlarini o‘qqa tutishni boshladi, hujum qilishga urinishdi, ammo ularga quyosh nurlari to‘sqinlik qildi. Quyosh Salohiddinning jangchilarini ko‘zlarini qamashtirardi va ular orqaga chekinishardi. Kechqurun yana janglar davom etdi, ammo yana hech qanday natija bo‘lmadi. Quddus himoyachilari ketma-ket sakkiz kun davomida musulmonlar hujumini qaytardi.
Salohiddin xiyla-nayrangga murojaat qildi va keyingi hujumlarni quyosh ko‘tarilishi bilan boshladi, endi quyosh xristianlarning ko‘zlariga tushardi. Ammo bu ham yordam bermadi – Quddusni himoya qilish davom etdi.
Quddusning fath etilishi
Keyin sulton o‘z pozitsiyasini o‘zgartirib, shimol tomonga o‘tdi, u tomonda na darvozalar va na o‘q uzish uchun derazalar bor edi. Tosh otish mashinalari o‘rnatildi, ular darhol o‘t ochishni boshladi. Salohaddin askarlarni uch qismga ajratdi, qalqon va kamonchilar bilan himoyalangan qism Quddus devorlariga yaqinlashdi. Keyingi ikki kun ichida ular devorlarni 15 tirsak uzunlikda teshib, o‘sha teshiklarga to‘nkalarni yoqishdi. Devorning ichki yog‘och qismlari yonib ketdi va ushbu hududdagi devorlar va minoralar qulab tushishga tayyor edi. Xristianlar tushkunlikka tushdi. Quddus ko‘chalarida odamlar guruh bo‘lib yurishlarni uyushtirishar va Xudoni rahm-shafqatiga chaqirishardi.
29-sentabrda Salohiddin qo‘shinlari Quddus devorlarini buzishga muvaffaq bo‘ldi. Balianning odamlari uni yamashga urindi, ammo bu qochib bo‘lmas yakunning boshlanishi edi.
Shahar ichida yunon va suriyalik nasroniylarning fitnasi pishib yetildi. Ular katoliklarga bo‘ysunishni istashmas va cherkov marosimlaridan noroziligini ko‘rsatib kelardi. Yunonlar Salohiddinga ularni ozod qilish sharti bilan Quddus eshiklarini ochib berishlarini yetkazishdi. Ushbu rejalar o‘z vaqtida oshkor bo‘ldi, ammo fitna jamoatchilikka ma’lum bo‘lib ulgurdi va shahar aholisining ruhiyatiga qattiq ta’sir qildi.
Balian Salohiddin bilan muzokara o‘tkazishga qaror qildi. Biroq Sulton shaharni unga topshirish taklifiga shubha bilan qaradi. Unga endi hech qanday muzokaralar asosida shaharni ochib berishlari kerak emasdi, chunki shundoq ham o‘zi shaharni qiyinchiliksiz egallashi mumkin edi.
Salohiddinning qarori ushbu yerlarning kelajagi borasidagi rejalarga asoslandi. U o‘z davlatiga Falastinni ham qo‘shib olishni niyat qilgan va ma’lumki, sultondan minnatdor bo‘lgan xalqni boshqarish osonligini tushungan. Haddan tashqari vahshiylik unga faqat zarar yetkazishi mumkinligini o‘ylagan Salohiddin rozi bo‘ldi – u masihiylarga hayot va erkinlikni tortiq qildi. Salohiddinga shahar kalitlari topshirildi.
Ozod qilinganlar qismati
Xristianlarning shaharni tark etish kunida Salohiddin asosiy maydonda o‘tirib, ularning g‘amgin yurishini tomosha qildi. Ayollar va bolalar noma’lum narsadan qo‘rqib, yig‘lashardi. Erkaklar nafaqat o‘zlarining narsalarini, balki yaradorlarni ham olib ketishardi. Salohiddinning ukasi Salfiddin bu holatga chiday olmadi. U Sultondan jangda qatnashgani uchun xohlaganicha tasarruf etish huquqi bilan unga mingta qul berishini so‘radi. Salohiddin rozi bo‘ldi va ukasi ularni ozod qildi.Salohiddin tomonidan shahardan chiqib ketayotgan har bir odam uchun omon puli joriy qilingandi. Ammo shaharda puli yo‘q kambag‘allar ham juda ko‘p edi. Patriarx Irakli 700 qashshoqni, Balian esa 500 kishini ozod qilishga mablag‘ berdi, shundan so‘ng sulton ham o‘z rahm-shafqatini ko‘rsatishga qaror qildi. U darvozani ochib, barcha kambag‘allarni bilan qo‘yib yuborishni buyurdi. O‘ziga erkinlik sotib olishga qodir bo‘lgan, ammo pulini yashirgan firibgar esa jazolandi.
Ozod qilingan insonlar oqimi ulkan hamda boshqarib bo‘lmas edi va shuning uchun ularni uchga bo‘lishdi. Tamplierlar va gospitalyerlaro‘z guruhlariga boshchilik qildi, uchinchi guruhga Balian boshchilik qildi. Qochqinlar himoyaga muhtoj edi. Biroq ularni na Tripolida va na Tirda qabul qilishmadi. Qochqinlarni o‘z dindoshlari xoinlar deb atashdi, tunashdi va haydab chiqarishdi. Ba’zilar musulmon yerlariga qaytib, boshpana topdi, boshqalari Yevropaga yetib oldi. Yevropaga ular bilan birga Quddusning qulagani haqidagi xabarlar yetib bordi.
Salohiddin bu ulkan g‘alabadan o‘zini yo‘qotib qo‘ymadi, talonchilik va qirg‘inlar uyushtirmadi. Musulmonlar Quddusdagi pravoslav nasroniylarga nisbatan juda bag‘rikeng edi va hatto ularga qolishga ruxsat berildi. Musulmonlar shahardagi tamplierlarning uylarini tozaladi va atirgul suvi bilan yuvdi, al-Aqso masjidini esa yangitdan muqaddaslashtirdi.
Urush davom etadi...
Shunday qilib, buyuk sarkarda Salohiddin Ayubiyning aqli va qilichi zarbidan Quddus qirolligi quladi. Salibchilar qo‘lida faqat Tir, Tripoli va Suriyadagi Krak de Shevalye qal’asi qoldi. Keyingi 1188-yilda o‘z davrining eng buyuk Yevropa monarxlari, Angliya qiroli Richard I Sher Yurak va Germaniya imperatori FridrixII Barbarossalar yana Yaqin Sharq ustiga urush olovini olib keldi. Shunday qilib, Uchinchi salib yurishlari boshlandi, ammo bu endi umuman boshqa hikoya...Nubek Alimov tayyorladi.
Izoh (0)