1099 йилда барча динлар учун муқаддас шаҳар бўлган Қуддусни салиб юришларида қатнашган христиан аскарлари эгаллади. Мусулмонлар қасос олишни хоҳларди. Аммо бу реванш ўша мусулмонларнинг набираларига насиб қилди. 1187 йилда катта саҳнага Европада Саладин номи билан абадийлаштирилган Миср ва Сурия султони Салоҳиддин Аюбий чиқди ва салибчиларга чақирув ташлади. «Дарё» Қуддус қироллигининг қулаши тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Салибчилар устидан ғалаба
1187 йил 4 июлда мусулмонлар навбатдаги салибчилар устидан сўзсиз ғалаба қозонди. Хаттин ён бағирларида Салоҳиддин жангда ўлдирилган жасадлар уюмига қараб турарди. Шарқ қуёши ер-у кўкни жазирама билан қоплаган, қирол Ги Лузинян ва кўплаб зодагон баронлар қўлга олинганди. Салибчи рицарларнинг бир нечтаси Тир шаҳридан паноҳ топиб, қочишга муваффақ бўлди. Салоҳиддиннинг буйруғи билан 200 га яқин тамплиэр ва госпиталер рицарлари ўлдирилди. Султоннинг шахсан ўзи шатилионлик барон Ренонинг бошини қилич билан кесиб ташлади.Муқаддас заминни қайтариб олиш учун бошқа тўсиқлар йўқ эди. Бошқа шаҳарлар ҳам бирин-кетин Салоҳиддиннинг раҳм-шафқатига таслим бўла бошлади. Султонга бўйсунмаган ягона шаҳар Тир эди. Аммо султон Қуддусга интилар экан, Тирни қамал қилишга вақт ва куч сарфламасликка қарор қилди.
Балиан дъИбелин
Христианлар томонидан Қуддус мудофаасини рицар Балиан дъИбелин бошқарди. У Хаттиндаги жангларда омон қолган ва аслида шаҳарга рафиқаси, у ерда болалари билан бирга бўлиб турган Византия маликаси Мария Комнинани зиёрат қилиш учун келганди. Аммо тақдир тақозоси билан Қуддусда қиролликнинг ягона ҳукмдори бўлиб қолди. Балиан Қуддусни ҳимоя қила олмаслигини яхши биларди. Шаҳар кўчаларини тўлдирган қочоқларнинг жангларда умуман фойдаси йўқ эди, озиқ-овқат таъминоти эса сусайиб борарди. Бироқ аҳоли мусулмонлар билан курашишга тайёр эди.Қуддус мудофааси
Қуддус мудофаасидаги христианларга, аввало, тажрибали жангчилар етишмасди. Балиан маҳаллий зодагонлар орасидан 60 нафар йигитга рицарлик унвонини тақдим қилди. Тўғри, унвон уларнинг жангдаги маҳорати ва тажрибасини кўпайтириб қўймади.
Салоҳиддин эса иккиланмади ва 20 сентябрь куни унинг армияси муқаддас шаҳарни қамал қилишни бошлади. Султоннинг қароргоҳи дастлаб Қуддуснинг ғарбий қисмида жойлашган бўлиб, у ерда ушбу воқеалардан 88 йил олдин тулузалик қўмондон Раймунднинг армияси жойлашганди. Мусулмонлар шаҳар деворларини ўққа тутишни бошлади, ҳужум қилишга уринишди, аммо уларга қуёш нурлари тўсқинлик қилди. Қуёш Салоҳиддиннинг жангчиларини кўзларини қамаштирарди ва улар орқага чекинишарди. Кечқурун яна жанглар давом этди, аммо яна ҳеч қандай натижа бўлмади. Қуддус ҳимоячилари кетма-кет саккиз кун давомида мусулмонлар ҳужумини қайтарди.
Салоҳиддин хийла-найрангга мурожаат қилди ва кейинги ҳужумларни қуёш кўтарилиши билан бошлади, энди қуёш христианларнинг кўзларига тушарди. Аммо бу ҳам ёрдам бермади – Қуддусни ҳимоя қилиш давом этди.
Қуддуснинг фатҳ этилиши
Кейин султон ўз позициясини ўзгартириб, шимол томонга ўтди, у томонда на дарвозалар ва на ўқ узиш учун деразалар бор эди. Тош отиш машиналари ўрнатилди, улар дарҳол ўт очишни бошлади. Салоҳаддин аскарларни уч қисмга ажратди, қалқон ва камончилар билан ҳимояланган қисм Қуддус деворларига яқинлашди. Кейинги икки кун ичида улар деворларни 15 тирсак узунликда тешиб, ўша тешикларга тўнкаларни ёқишди. Деворнинг ички ёғоч қисмлари ёниб кетди ва ушбу ҳудуддаги деворлар ва миноралар қулаб тушишга тайёр эди. Христианлар тушкунликка тушди. Қуддус кўчаларида одамлар гуруҳ бўлиб юришларни уюштиришар ва Худони раҳм-шафқатига чақиришарди.
29 сентябрда Салоҳиддин қўшинлари Қуддус деворларини бузишга муваффақ бўлди. Балианнинг одамлари уни ямашга уринди, аммо бу қочиб бўлмас якуннинг бошланиши эди.
Шаҳар ичида юнон ва суриялик насронийларнинг фитнаси пишиб етилди. Улар католикларга бўйсунишни исташмас ва черков маросимларидан норозилигини кўрсатиб келарди. Юнонлар Салоҳиддинга уларни озод қилиш шарти билан Қуддус эшикларини очиб беришларини етказишди. Ушбу режалар ўз вақтида ошкор бўлди, аммо фитна жамоатчиликка маълум бўлиб улгурди ва шаҳар аҳолисининг руҳиятига қаттиқ таъсир қилди.
Балиан Салоҳиддин билан музокара ўтказишга қарор қилди. Бироқ Султон шаҳарни унга топшириш таклифига шубҳа билан қаради. Унга энди ҳеч қандай музокаралар асосида шаҳарни очиб беришлари керак эмасди, чунки шундоқ ҳам ўзи шаҳарни қийинчиликсиз эгаллаши мумкин эди.
Салоҳиддиннинг қарори ушбу ерларнинг келажаги борасидаги режаларга асосланди. У ўз давлатига Фаластинни ҳам қўшиб олишни ният қилган ва маълумки, султондан миннатдор бўлган халқни бошқариш осонлигини тушунган. Ҳаддан ташқари ваҳшийлик унга фақат зарар етказиши мумкинлигини ўйлаган Салоҳиддин рози бўлди – у масиҳийларга ҳаёт ва эркинликни тортиқ қилди. Салоҳиддинга шаҳар калитлари топширилди.
Озод қилинганлар қисмати
Христианларнинг шаҳарни тарк этиш кунида Салоҳиддин асосий майдонда ўтириб, уларнинг ғамгин юришини томоша қилди. Аёллар ва болалар номаълум нарсадан қўрқиб, йиғлашарди. Эркаклар нафақат ўзларининг нарсаларини, балки ярадорларни ҳам олиб кетишарди. Салоҳиддиннинг укаси Салфиддин бу ҳолатга чидай олмади. У Султондан жангда қатнашгани учун хоҳлаганича тасарруф этиш ҳуқуқи билан унга мингта қул беришини сўради. Салоҳиддин рози бўлди ва укаси уларни озод қилди.Салоҳиддин томонидан шаҳардан чиқиб кетаётган ҳар бир одам учун омон пули жорий қилинганди. Аммо шаҳарда пули йўқ камбағаллар ҳам жуда кўп эди. Патриарх Иракли 700 қашшоқни, Балиан эса 500 кишини озод қилишга маблағ берди, шундан сўнг султон ҳам ўз раҳм-шафқатини кўрсатишга қарор қилди. У дарвозани очиб, барча камбағалларни билан қўйиб юборишни буюрди. Ўзига эркинлик сотиб олишга қодир бўлган, аммо пулини яширган фирибгар эса жазоланди.
Озод қилинган инсонлар оқими улкан ҳамда бошқариб бўлмас эди ва шунинг учун уларни учга бўлишди. Тамплиэрлар ва госпиталерларўз гуруҳларига бошчилик қилди, учинчи гуруҳга Балиан бошчилик қилди. Қочқинлар ҳимояга муҳтож эди. Бироқ уларни на Триполида ва на Тирда қабул қилишмади. Қочқинларни ўз диндошлари хоинлар деб аташди, тунашди ва ҳайдаб чиқаришди. Баъзилар мусулмон ерларига қайтиб, бошпана топди, бошқалари Европага етиб олди. Европага улар билан бирга Қуддуснинг қулагани ҳақидаги хабарлар етиб борди.
Салоҳиддин бу улкан ғалабадан ўзини йўқотиб қўймади, талончилик ва қирғинлар уюштирмади. Мусулмонлар Қуддусдаги православ насронийларга нисбатан жуда бағрикенг эди ва ҳатто уларга қолишга рухсат берилди. Мусулмонлар шаҳардаги тамплиэрларнинг уйларини тозалади ва атиргул суви билан ювди, ал-Ақсо масжидини эса янгитдан муқаддаслаштирди.
Уруш давом этади...
Шундай қилиб, буюк саркарда Салоҳиддин Аюбийнинг ақли ва қиличи зарбидан Қуддус қироллиги қулади. Салибчилар қўлида фақат Тир, Триполи ва Суриядаги Крак де Шевале қалъаси қолди. Кейинги 1188 йилда ўз даврининг энг буюк Европа монархлари, Англия қироли Ричард I Шер Юрак ва Германия императори ФридрихИИ Барбароссалар яна Яқин Шарқ устига уруш оловини олиб келди. Шундай қилиб, Учинчи салиб юришлари бошланди, аммо бу энди умуман бошқа ҳикоя...Нубек Алимов тайёрлади.