Poraxo‘rlikning keng quloch yozgani yil sayin O‘zbekistonning investitsion jozibaliligi so‘nib borishiga olib kelishi mumkin. Ta’lim sohasida korrupsiya haqida gapiradgan bo‘lsak, yana o‘sha manzarani kuzatamiz — ta’limning (asosan oliy ta’limning) korrupsiya ko‘lami O‘zbekiston universitetlarining chet ellik talabalar uchun jozibaliligini tushirib yuboradi. O‘zbekistonga kelib tahsil oladigan talabalar sonining kamayishi esa O‘zbekiston oliy ta’limi obro‘sining tushib ketishiga olib keladi. Shu sababdan ta’lim sohasidagi korrupsiya, sud tizimi, ijroiya organlari tizimidagi korrupsiya muammolari bilan bir qatorda turadi.
Oxirgi ikki yil ichida O‘zbekistonda korrupsiya ko‘rinishlarining kamayishining barqaror tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu kompleks va tizimli oldini olish choralari ko‘rilganining natijasi bo‘ldi. Bugungi kunda mamlakatda korrupsiya bilan kurashishning barcha qonuniy-huquqiy vositalari yaratilgan. Korrupsiya bilan kurash strategiyasi tasdiqlandi, “Korrupsiya bilan kurash haqida” kabi muhim qonunlar qabul qilindi. O‘z navbatida, korrupsiyani ijtimoiy hodisa sifatida qabul qilmaslikka qaratilgan ochiq fikrlash, huquqiy va moliyaviy madaniyatni shakllantirish, shuningdek kundalik hayotda uchraydigan korrupsiyani ildizi bilan yo‘q qilish umumiy vazifalardan biri bo‘lib qolishi kerak. Kundalik hayotdagi korrupsiya oddiy fuqaro davlat tashkilotlariga: ta’lim, sog‘liqni saqlash yoki qonunni himoya qilish (kuch ishlatar) muassasalariga kelganda odatda duch keladigan korrupsiyadir.
Ta’lim sohasida vazirlik nazoratining yetarli emasligi
Bugungi kunda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli modernizatsiya sharoitida O‘zbekiston 2035-yilga borib dunyoning eng raqobatli 50 mamlakatlari qatoriga qirishiga erishish uchun eng muhim shart bo‘lmish inson kapitalini rivojlantirish masalasi birinchi o‘ringa chiqadi. So‘nggi ikki yil ichida ta’lim sohasi uchun ajratilayotgan mablag‘lar oshdi. Bu davrda O‘zbekistonni xalqaro ta’lim tizimiga integratsiya qilish faol olib borildi.
Tahlillar ta’lim sohasida korrupsiya ko‘lami juda yuqori ekanligini: vazirlikning yetarlicha nazorati yo‘qligini ko‘rsatadi. Talabalar ta’lim jarayonida huquqlari poymol qilinganligi haqida ko‘p arz qiladi. Oraliq sessiyada imtihonlar, amaliyotni o‘tish uchun pul to‘lash kerak, baholarni ulgurji, ya’ni talabalarning butun guruhi, hatto kurs uchun sotib olish hodisasi keng tarqalgan. Bunday xizmat haqi 30–50 shartli birlikdan bir necha yuz, hatto ming shartli birliklarga teng bo‘lishi mumkin: bu oliy o‘quv yurtining qaysi shaharda joylashganligi yoki mavqesi, hamda fanning ko‘lami, jiddiyligiga bog‘liq.
Korrupsiyaning paydo bo‘lishi omillari
Oliy ta’lim tizimidagi korrupsiyani ikki qatlamga ajratish mumkin: quyi va yuqori. Quyi darajadagi korrupsiya bevosita ta’lim jarayonida namoyon bo‘ladi: o‘quv yurtlariga qabul qilish, kirish imtihonlari, oraliq va bitiruv imtihonlarini topshirish va hok. Yuqori darajadagi korrupsiya tekshirishlar/akkreditatsiya, universitetlar uchun kvotalar ajratish, OAQ tizimi, o‘quv yurtlarini molliyalashtirish (jumladan, darslik adabiyotlarini nashr qilish uchun budjet mablag‘lari ajratish) bilan bog‘liq. Quyi darajada korrupsiyaning bo‘lishi va rivojlanishi uchun bir qator sabablar mavjud.
Korrupsiyaning iqtisodiy sabablaridan biri davlat xodimlari maoshlarning kam ekani hamda taqiqlovchi me’yorlar sonining haddan ortiqligidir. Amaldorlarga yetishmay turgan mablag‘ni tasarruf qilish uchun keng vakolat berilgan joylarning barchasida korrupsiya gullab-yashnaydi. Davlat idoralari ishining yashirin-yopiqligi, hisobotdorlikning chalkash og‘ir tizimi, qonunchilik tizimida shaffoflikning yo‘qligi institutsional sabablar qatoriga kiradi. Jamiyatning bunday ahvoli, yetarlicha axborotning berilmasligi va fuqarolarning uyushqoq emasligi, “kuchni qo‘llarida ushlab turganlarning” o‘zboshimchaligiga nisbatan ijtimoiy faollikning yo‘qligi ijtimoiy-madaniy sabablardir.
Umumta’lim tizimidagi korrupsiyada asosan ota-onalar hamda o‘qituvchilar va maktab direktorlari qatnashadi. Bolalar bunda qatnashmaydi. Universitetlarda talaba, aytaylik, imtihon uchun pul to‘laganda hayotidagi eng muhim darsni o‘rganadi. Birinchidan, ba’zi masalalarni oson hal qilsa bo‘ladi. Ikkinchidan, tizim poraxo‘rlikka asoslangan bo‘lsa, demak, u ham universitetni tugatgach, xuddi shunday ish tutsa bo‘ladi, shu yo‘sinda bu narsa boshqa sohalarga ildiz otib ketaveradi. Shuning uchun ta’lim sohasidagi korrupsiya juda jiddiy tizimli muammo hisoblanadi. Shuningdek, biz uni yangi boshqaruv tizimni joriy qilib, kuzatuv kengashining universitet boshqaruvchilari faoliyatini nazorat qilish faoliyatiga keng ochiqlik berib va jamoatchilik nazorati o‘rnatib tizimli hal qilishimiz lozim.
Ta’lim sohasida korrupsiya bilan bog‘liq jinoyat turlari:
- Oliy o‘quv yurtiga kirish uchun pora olish. Bu xizmat vazifalarini suiste’mol qilishning eng keng tarqalgan shaklidir. Ba’zi baholarga ko‘ra, oliy o‘quv yurtiga kirish uchun pora olish zamirida 60–80 foiz jinoyatlar yotadi;
- Bu esa O‘zbekistonning kelajagi uchun eng katta tahdid soluvchi turdir. Falsafa doktori (PhD) ilmiy unvoni olish uchun tadqiqot ishlariga ilmiy rahbarlik qilish uchun “ilmiy rahbarlar” 10–15 ming dollar talab qilishi mumkin va talabalarda bunday taklifni qabul qilmasdan boshqa iloji bo‘lmaydi ham. Aks holda rahbarning turli sun’iy to‘siqlari tufayli ular ilmiy ishlarini oxiriga yetkaza olmasliklari mumkin;
- OAQ tizimida esa ba’zi profesor-olimlar so‘nggi bir necha yil davomida biror akademik yutuqlarga erishmagan bo‘lsa-da, faqat yoshi ulug‘ bo‘lgani sharofati bilan o‘tiribdi. Ularning chet ellarda o‘tkazilgan xalqaro konferensiyalarda chiqishlar qilib, chet ellarda chop qilinadigan obro‘li va mavqeli jurnallarda maqolalar e’lon qilingani yoki akademik jihatdan kompetent kitoblar nashr qilgani dargumon. Bunday odamlar o‘zlariga tegishli sohalarda sodir bo‘layotgan innovatsiyalardan qanday qilib xabardor bo‘lishi mumkin? Ularning joyini egallay oladigan yosh ekspertlar yo‘qmi? Savol juda oddiy: agar ular ilm-fanning ravnaqi uchun akademik jihatdan hissa qo‘sha olmasa, ularning qo‘mitada o‘tirishidan maqsad nima?
- O‘qituvchilarni malaka oshirish dasturlari to‘la korrupsiyaga yuz tutgan: dastur kursi so‘ngida ularga dars bergan o‘qituvchilar kursni tugatganlik haqidagi dalolatnoma uchun pul yig‘ib oladi. Bu narx yildan yilga oshib boraveradi. Butun bir guruhda qatnashuvchilarning atigi 10 foizi o‘z bitirish yozma loyihasini mustaqil yoza oladi, qolganlar esa loyihani sotib oladi;
- Umumta’lim va oliy kasbiy ta’lim muassasalarida imtihonlar va zachetlar topshirish uchun pora olish;
- Ta’lim muassasa binosida xonalarnii ijaraga berish shartnomalarini tuzishda pora olish va davlat mulkini noqonuniy ijaraga berish uchun o‘z xizmat lavozimini suiiste’mol qilish;
- Diplom va attestatlarni ta’lim muassasalarida tahsil olmagan shaxslarga topshirish;
- Bolalar bog‘chalari va umumta’lim maktablariga bolalarni joylashtirish uchun pora olish.
Respublikada ta’lim eng korrupsiyalashgan yetakchi soha qatoriga kiritilishi mumkin. Turli baholarga ko‘ra bitta talabaning oraliq sessiya imtihonlarini topshirishi uchun 30–50 dollar sarf bo‘lishi mumkin, oliy ta’lim tizimida noqonuniy pul aylanishi milliard so‘mlardan ortiq bo‘lishi mumkin.
Oliy va umumiy o‘rta ta’limning bugungi holati
Oliy ta’limda quyidagi asosiy muammolarni ajratib ko‘rsatsa bo‘ladi:
1. Universitetlar uchun imkoni boricha ko‘proq sonli talabalarga ta’lim berish foydali. Talabani fanlarni o‘zlashtirmaganligi uchun o‘qishdan haydash — tijorat nuqtai nazaridan zararli qaror. Talaba o‘quv materialining 5 foizini o‘zlashtirmagan bo‘lsa ham, 90 foiz fanlardan “chiroyli qilib o‘tgan” bo‘lsa ham mayli, ammo u o‘z vaqtida pul to‘lab kelmoqda. Universitet o‘qituvchilarining mantiqi bitta: “ertaga rektor, kafedra mudiri buyrug‘i bilan shunday baho qo‘yib berishning o‘rniga, yaxshisi men talabani pul bilan jazolaganim ma’qul”. Bu nimaga olib boradi? Ta’lim darajasining pasayib ketishiga, universitetlarda korrupsiya ko‘lamining oshishiga.
2. Universitetlar talabalar sonini oshirish bilan birga universitet mavqesini oshirish va hokazolarga erishishga ham ko‘proq harakat qiladi. Shuning uchun ham ta’lim sifatining haqiqiy natijalarini e’lon qilishni xohlamaydi. Talabalarni faqat hech iloji qolmagan vaziyatlarda o‘qishdan haydaydi.
Men davlat universitetlarida ta’lim darajasini oshirish nafaqat talabalarni davlat tomonidan moliyalashtirish tizimi bilan cheklanibgina qolmaydi deb o‘ylayman. Quyidagi asosiy sabablarni ko‘rsatish mumkin:
- o‘qituvchi kadrlarning tayyorgarlik darajasi pastligi;
- o‘qituvchilar ilmiy faoliyat olib borishlari uchun davlat ko‘magining ozligi;
- davlat universitet o‘qituvchilarining ijtimoiy himoyalanmaganligi;
- o‘qituvchilarga psixologik yordam ko‘rsatish tizimining yo‘qligi;
- o‘qituvchi kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish tizimining samarasizligi (u yerda ham hamma narsa korrupsiyaga yuz tutgan).
Ta’lim sohasida standartlar talablariga rioya qilishni nazorat qilish
Maktabni bitiruvchilarning bilim saviyasi, darajalari va universitetlarning abituriyentlarga qo‘yadigan talablari orasida juda katta farq bor. Shu sababdan universitetga kirish qiyinlashibgina qolmay, amalda imkonsiz bo‘lib qolmoqda, shuning uchun esa maktabni bitiruvchilar va ularning ota-onalari oliy o‘quv yurtiga kirishning noqonuniy usullarini qo‘llashga urinadi. Demak, joriy ta’lim tizimining o‘zi korrupsiyaga yo‘l ochib beradi. Ta’lim dasturlarining tamoyillari va asoslari belgilanadigan ta’lim standartlari borasida buyruqlar chiqarishda Xalq ta’limi vazirligi bunday katta farqni bartaraf qilishga urinib ko‘rishi kerak. O‘rta maxsus ta’lim dasturini rivojlantirish zarur: monitoring olib borish yo‘li bilan o‘rta maxsus (kasbiy) ta’lim mutaxassislari kerak bo‘lgan sohalarni aniqlash kerak; ta’lim muassasasi boshliqlari o‘z bitiruvchlarining potensial ish beruvchilari bilan birga faoliyat olib borishi lozim.
Talabalar uchun imtihonni mustaqil topshirishdan ko‘ra uni “sotib olish” osonroq
Talabaning o‘qishga qiziqishini joriy bitirish imtihonlari tizimini o‘zgartirish bilan oshirish mumkin, masalan, rol o‘yini shaklida. Xususan, ko‘plab yirik kompaniyalar rol o‘ynash o‘yinlaridan ishga olish uchun test sinovlarida foydalanadi. Bir qator tahlilchilarning fikriga ko‘ra, bir necha yil o‘tgach, universitetlar va mehnat bozori o‘rtasidagi aloqalar yo‘qolayotganligi sababli oliy ta’lim tizimi tanazzulga duch kelish mumkin. Xodimlarni tanlashda ayrim xususiy korxonalar va hatto davlat idora, tashkilotlari ham ba’zi oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilardan o‘zlarini keskin olib qochadi.
O‘z o‘zini tartibga solish tizimi rivojlanmagan. Univerrsitetlarda korrupsiyaning mavjudligi ko‘proq aksar talabalarning bu hodisaga betaraf munosabatidan ham kelib chiqadi va korrupsiyani ommaviy hodisaga aylantiradi. Ziddiyat vaziyatini yaratish lozim: talaba uchun o‘qishdan haydalish katta xarajatlar bilan bog‘liq bo‘lsa, o‘z-o‘zidan “o‘qishdan haydalmaslik” uchun rag‘bat oshadi. Bunda talabalar orasida o‘tkaziladigan ommaviy yashirin anketa to‘ldirish voqelikdagi holatni ko‘rsatadi. Masalan, Angliyada universitetlarda kurs tugagach yashirin (anonim) anketa to‘ldirish o‘tkaziladi, va bu asl mohiyatida, “ikkinchi tomondan keladigan muloqot kanalining” o‘zidir.
Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim tizimida korrupsiya
Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim tizimidagi korrupsiya ta’lim sohasidagi korrupsiyadan butunlay farq qiladi va o‘z ana’anaviy tushunchasi bo‘yicha davlat byurokratik apparati korrupsiyasidan esa jiddiy farq qiladi. Birinchidan, ilmiy daraja rasmiy ta’limda erishish mumkin bo‘lgan eng yuqori pog‘ona hisoblanadi. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim olish individual faoliyatning nafaqat shunchaki bilimlar olish, balki yangi bilim yaratishni nazarda tutadigan darajasiga o‘tishini belgilaydi. Ilmiy darajalari bor insonlar o‘zlariga tegishli sohalarda ko‘proq kvalifikatsiya/malakaga ega mutaxassislar va hurmat qilib tan olinadigan ekspertlar deb hisoblanadi. Ko‘p hollarda ularning bilimlari va chop qiladigan ilmiy ishlari odatda ijtimoiy-yo‘naltirilgan iqtisodda talab qilinadiganga ko‘ra juda tor sohada, maxsus va yuqori sifatli bo‘ladi.
Ikkinchidan, odatda ilmiy darajaga ega bo‘lgan insonlarda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlari bor deb hisoblanadi. Aksariyati oliy o‘quv yurtlarida dars beradigan va ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanadigan PhD darajasi sohiblari, fan doktorlari odatda intellektual birlik hissini qo‘llab turadi.
Uchinchidan, ular bir vaqtning o‘zida yangi PhD darajasi sohiblari va fan doktorlarini tayyorlab borish bilan birga universitet talabalariga dars berishadi. Shuningdek, ular akademik yaxlitlik standartlariga rioya qilinishini ham kuzatib borib, akademik muhitda axloqiy etika me’yorlarini belgilaydi va talabalarning noprofessional xulq-atvorining oldini oladi.
Biroq ilmiy jamoatchilik orasida dissertatsiyalar akademik muhitga umuman aloqasi bo‘lmagan insonlar tomonidan sotib olinayotgani va ba’zi himoya qilingan dissertatsiyalar buyurtma asosida mutaxassislar tomonidan pul uchun bajarilgan degan xavotir bor. Ijtimoiy va gumanitar fanlar, jumladan, iqtisodiyot, yurisprudensiya, moliyaviy ishlar, siyosatshunoslik, tarix va jamiyatshunoslik sohalarida ilmiy darajalarga bo‘lgan talabning yuqoriligi “dissertatsion biznesning” rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Bugungi kunda, ushbu biznes juda yaxshi rivojlangan. Ilmiy darajalarni sotib olish “modasi” pulga yollanadigan va dissertatsiya himoyasidan oldin va keyin talab qilinadigan barcha hujjatlarni tayyorlashda va tegishli protseduralardan o‘tishda yordam beradigan olimlar tomonidan yoziladigan puli to‘langan dissertatsiyalarga bo‘lgan talabning o‘sib borishini ta’minlaydi. Bu bir butun korrupsiyalashgan tizimdir.
Ta’lim sohasining norasmiy sektori oliy ta’lim tizimining barcha jabhalariga tarqalgan hodisadir. Ko‘p hollarda mutaxassislarning pul evaziga dissertatsiya yozib berishlarini ilmiy konsultatsiyalarga qo‘yadi, biroq aslida esa “haqi to‘langan dissertatsiyalar” ham o‘z ichki iqtisodiy qoidalariga asosan faoliyat olib boradigan norasmiy sektorning bir qismi hisoblanadi. Ilmiy darajani taqdim etish tizimida korrupsiyaning mavjudligi ayon bir sharoitda, to‘lov miqdori va ularga ilova qilinadigan turli xizmatlar narxi 10–20 ming dollar orasida bo‘ladi.
O‘zbekistonda plagiat, ko‘chirmachilik va qalbakilashtirish madaniyati keng tarqalgan. Magistrlik dissertatsiyalari va kurs ishlarini birovdan ko‘chirib olish yoki ularni tayyorlash uchun buyurtma berish mumkin; falsafa doktori PhD va fan doktori dissertatsiyalari borasida ham xuddi shu vaziyat.
Pora olish uchun aql bo‘lishi talab qilinmaydi. O‘qish, o‘z bilimlari va kvalifikatsiyalarini oshirish, ilg‘or va alternativ texnologiyalar yaratish, yangi korxonalar qurish va yer chopish shart emas. Ba’zan men korrupsiya bilan kurashishning foydasi yo‘q, shunchaki o‘qituvchilarni pora olishga o‘rgatmaslik, ularga pora bermaslik, ochiqdan-ochiq pora berishga majburlash vaziyatlarida esa darhol prezident internet portaliga yozish kerak degan fikrga boraman.
Hukumat, o‘z navbatida, o‘qituvchilarning maoshlarini oshirishi, ta’limga bo‘lgan talablarni kuchaytirishi kerak. Plakatlar, tashviqotlar, komissiyalar tuzish bilan korrupsiyani ildizi bilan yo‘qotib bo‘lmaydi, biroq korrupsiyani juda og‘ir jinoyatlar qatoriga kiritish va qonun moddasida jazo xat yozishib turish huquqisiz 10 yilga ozodlikdan mahrum qilish bilan belgilansagina vaziyat o‘zgarishi mumkin.
Korrupsiyaning gullab-yashnashiga o‘zimiz aybdormiz: porani o‘zimiz uzatamiz va bu bilan o‘qituvchilarning ishtahasini yanada oshiramiz. Poraxo‘rlarning o‘zi korrupsiya bilan kurash olib borar ekan, hech qanaqa qonun yordam bermaydi.
Biz O‘zbekiston Respubliksi oliy ta’lim sohasidagi korrupsion tizimning voqe bo‘lishida barcha tomonlar: abituriyentlar ham, ota-onalar ham, o‘qituvchilar ham va oliy o‘quv yurtlari ma’muriyatlari ham barobar aybdorligi haqida o‘zimizga hisobot berishimiz lozim. Bundan 10–15 yil keyin har qanday sohada O‘zbekiston mutaxassislarining qaysi avlodi faoliyat olib borishini tasavvur qilishimiz kerak. Farzandlarimizga qimlar dars beradi, ularni kimlar davolaydi? Javob esa o‘z-o‘zidan ma’lum: bugungi kunning bechora chalasavodlari.
Azamat Akbarov, Pusan chet tillar universiteti professori, “Buyuk Kelajak” ekspertlar kengashi a’zosi
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)