Samarqanddagi quyosh elektr stansiyasi: loyiha ijrosini kim ortga surmoqda?

Qariyb bir yil oldin “O‘zbekenergo” DAK Xitoyning Zhuhai Singyes Green Building Technology Co., Ltd kompaniyasi tenderda yutib chiqqani va Samarqand viloyatida quyosh elektr stansiyasini bunyod etajagini, qiymati $233 mln bo‘lgan ushbu loyihani amalga oshirishga Osiyo taraqqiyot banki krediti jalb etilishini bildirgandi. Xitoylik sheriklar bir yildan buyon O‘zbekistonda, lekin ular bilan shartnoma hanuz imzolanmagan, qurilish boshlanmagan. Sabab nimada? “Kommersant.uz”ning maqolasi shu mavzuga bag‘ishlandi.

Bir kun, Yer orbitasidan tunda olingan fotosuratlarni tomosha qila turib, Toshkentdan janubroq va g‘arbroqda joylashgan katta maydonlar qorong‘ulik qa’rida qolganligini ko‘rdim. Samarqand, Qarshi yoki Nukusni ko‘rish amrimahol edi. Agar fotosuratda Markaziy Osiyo ekanligini bilmaganimda, bu bir chekkasida yolg‘iz shahar qad rostlagan qandaydir kimsasiz sahro degan xayolga borgan bo‘lardim (shimolroqda Qozog‘iston shaharlari yorishib turardi). Xorijga eksport qilinayotgan elektr energiyasining ichki bozorda yetishmasligi – bu XXI asrda mamlakatimiz aholisi kundalik hayotida to‘qnash kelayotgan voqelikdir. Keyingi yillarda bu muammoning yechimi yo‘q, degan tasavvur tobora mustahkam ildiz otmoqda. Sovet Ittifoqidan qolgan tizim eskirdi, zamonaviy texnologiyalar esa, bamisoli bizni chetlab o‘tgandek. Energetika tarmog‘ining barcha sohalarida avj olgan korrupsiya tufayli vaziyat yanada chuqurlashgan.

Biroq, 2014-yil oktabrda, Prezident farmoniga muvofiq, Samarqandda quyosh fotoelektr stansiyasi qurilishi bo‘yicha xalqaro tender e’lon qilinganda, va nihoyat O‘zbekiston energetik modernizatsiya yo‘liga qadam tashlagandek ko‘ringandi.

Quvvati 100 MVt bo‘lgan Samarqand stansiyasini 2016-yil ikkinchi yarmida foydalanishga topshirish rejalashtirilgandi. Tender e’lon qilinganiga uch yil, “O‘zbekenergo” DAK va Osiyo taraqqiyot banki o‘rtasida loyihani amalga oshirish uchun kredit ajratish bo‘yicha kelishuv imzolanganiga to‘rt yil bo‘ldi. Qiymati $233,1 mln bo‘lgan loyiha OTB ($110 mln), O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot fondi ($110 mln) va “O‘zbekenergo” ($13,1 mln) mablag‘lari hisobiga moliyalashtiriladi.

Qurilish hanuz boshlangani yo‘q.

2016-yil iyulda viloyat Tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi inspeksiyasi boshlig‘i To‘raxon Hoshimov qurilish uchun joy tayyorlab qo‘yilganligini ma’lum qilgandi: hududga olib boruvchi yo‘llar tartibga solingan, hudud atrofi panjaralar bilan to‘silgan, artezian quduqlari tayyorlangan, o‘z ehtiyojlari uchun transformatorlar o‘rnatilgan. Buning uchun 4 mlrd. so‘m sarflandi. Hudud mana shunday ko‘rinishda edi:

O‘shanda, qurilish bo‘yicha tender g‘olibi aniqlangandan keyin, modullar o‘rnatilishi 2016-yil 1-sentabrda boshlanishi aytilgandi.

Tender g‘olibini esa, faqat 2016-yil dekabrida e’lon qildilar – u Xitoyning Zhuhai Singyes Green Building Technology Co., Ltd kompaniyasi bo‘ldi. Qariyb bir oy o‘tdi, lekin loyiha joyidan jilgani yo‘q. Sababi nimada?

Tender qanday o‘tgandi?

“O‘zbekenergo”dagi suhbatdoshim aytishicha, tenderda turli mamlakatlardan 19 ta kompaniya qatnashgan. Biroq, saralashning birinchi bosqichidayoq ko‘proq tajribaga va ishlab chiqarish hajmiga ega bo‘lgan Xitoy kompaniyalari asosiy da’vogar ekanligi ko‘rinib qoldi. Bundan tashqari, xitoyliklar eng past narx va maqbul muddatni taklif qilardilar. Natijada da’vogarlar qisqa ro‘yxatida beshta ishtirokchi qoldi.

Shunda dastlabki to‘siqlar va ishni cho‘zishlar paydo bo‘la boshladi. O‘zbekiston tomoni ikkita koreyalik kompaniya – Daewoo va KT Corporation’ni ishtirokchilar ro‘yxatiga kiritishni talab qildi. Bu hol raqobat darajasini oshirishi, pirovardida, ishtirokchilar taqdim etayotgan loyihalar sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi ta’kidlandi. Aslida ikkala koreys kompaniyasi avvalroq, asosiy talablar (xususan, ijrochi-kompaniya shunday ko‘lamdagi quyosh stansiyasi qurish tajribasiga ega bo‘lishi kerakligi)ga javob bera olmay, saralashdan o‘ta olmagandi. OTB bunga ko‘ndi va da’vogarlar ro‘yxatini kengaytirishga rozi bo‘ldi.

2015-yil o‘rtalarida eng yaxshi loyihani, har qalay, Xitoy kompaniyasi – Zhuhai Singyes Green Building Technology Co., Ltd taqdim etgani ma’lum bo‘ldi.

O‘zbekiston tomoni, Germaniyaning C2Energy kompaniyasidan olingan xatlarga tayanib, takroriy tender o‘tkazishni taklif qildi. Xatlarda tender ham, uning g‘olibi ham xalqaro standartlarga muvofiq kelmasligi haqida aytilardi. OTB “O‘zbekenergo”ga yo‘llagan xatida takroriy tender o‘tkazish uchun obyektiv sabablar yo‘qligini va jahon tajribasida faqat fors-major holatlardagina bunday choralar qo‘llanilishini qayd etadi.

Shunday bo‘lsa-da, bank g‘olibning ham tender, ham zamon talablariga muvofiqligini baholash uchun malaka komissiyasini tashkil etishni taklif qildi. Malaka attestatsiyasini o‘tkazish uchun Buyuk Britaniyaning OST Energy kompaniyasi chaqirildi. Britaniyaliklar Xitoyda bo‘lib, da’vogar amalga oshirgan qator obyektlarda bo‘ldilar, ularning ishlab chiqarish quvvati va xizmat sifati bilan tanishdilar. Yana bir bor loyiha qiymatini baholash o‘tkazildi. Tekshiruv natijalariga ko‘ra xitoylik ishtirokchiga hech qanday da’volar bildirilgani yo‘q – loyiha talablarga to‘liq javob berardi.

Xitoylik pudratchilar bilan kontrakt 2016-yil dekabridagina, “O‘zbekenergo”dagi suhbatdosh so‘zlariga ko‘ra, Prezident va OTB bosimi ostida imzolandi. Tender yakunlari haqida ham o‘shanda e’lon qilindi.

Xitoylik sheriklar darhol bir guruh muhandislar va geologlarni bo‘lajak stansiya hududiga jo‘natdilar, Toshkentda esa, kompaniyani ro‘yxatdan o‘tkazdilar va shahar markazidan ofisni ijaraga oldilar. Bundan tashqari, loyihaga quyosh panellarining yangilangan variantini kiritdilar, zero loyiha tasiqdlangunicha, oldingi panellar eskirishga ulgurgandi. Buning uchun qo‘shimcha haq talab qilinmadi.

Prezident Mirziyoyevning 2017-yil 26-maydagi qarorida loyiha amalga oshirilishining yangi muddatlari keltirilgan – 2017–2018-yillar. “Janubi-g‘arbiy magistral elektr tarmoqlari” DK yetakchi muhandisi Sanjar Qo‘ldoshev tasdiqlashicha, stansiyani bunyod etish bo‘yicha ishlar hali boshlangani yo‘q.

Nega?

Har qanda xalqaro kontrakt, imzolanganidan keyin, Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasida ro‘yxatdan o‘tishi kerak (avval bu bilan TIAvaSV shug‘ullanardi). “O‘zbekenergo”dagi manba so‘zlariga ko‘ra, TIAvaSVda kontraktni juda qimmat deya, ro‘yxatga olishdan bosh tortdilar (holbuki, g‘olibning loyihasi taklif qilinganlar ichida eng arzoni edi). Vaholanki, loyiha bir necha marta, jumladan O‘zbekiston tomonidan baholangan, mamlakat oliy rahbariyati stansiyani tezroq ishga tushirib, keyingi loyihaga o‘tishni qo‘zlagan edi. Qator muzokaralardan keyin xitoylik sheriklar narxni tushirmasliklari aniq bo‘ldi.

Joriy yil bahorida TIAvaSV Tashqi savdo vazirligiga o‘zgartirildi. Endi kontraktni imzolash Prezident farmoniga muvofiq tashkil etilgan Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi vakolatiga o‘tdi. Biroq, bu hali ham amalga oshmadi. “O‘zbekenergo” AJ rahbariyati tomonidan kontrakt imzolanishi kutilmoqda, deb xabar berishdi ushbu kompaniyada.

Bundan tashqari, bizga ma’lum bo‘lishcha, joriy yil avgustida Xitoy kompaniyasi “O‘zbekenergo”dan xat oladi, unda kompaniya boqaruvi raisi o‘rinbosari Shuhrat Sheraliyev loyihaning rentabelligini shubha ostiga olib, 100 MVt quvvatga ega bitta stansiya emas, 10 MVt quvvatga ega 10 ta stansiya qurishni taklif qiladi. Bunday xat yo‘llanishiga nima asos bo‘lgani noma’lum, chunki u mamlakat rahbariyati tutgan yo‘lga ham, energetika sohasidagi loyihalarni amalga oshirish xalqaro tajribasiga ham zid keladi. O‘zbekiston tomoni keyingi uch yil davomida uzoq muzokaralar, katta xarajatlar va ko‘p mehnat evaziga erishilgan natijalarni yo‘qqa chiqarib, hammasini boshdan boshlashni taklif etayotgan bo‘lib chiqmoqda.

“Kommersant.uz” ushbu loyihani amalga oshirishga u yoki bu darajada aloqasi bor vazirliklar, idoralar va kompaniyalarga izoh so‘rab murojaat qildi. Rasmiy javoblar olgach, tafsilotlarini o‘rtoqlashishga va’da berdi.