Ma’lum bir davlat kuchayib borishi bilan jahon maydonida o‘ziga bo‘lgan ishonchi ham ortib boradi. Nisbatan yaqin davrda milliard kishilik aholisini eng zarur narsalar bilan ta’minlash ustuvor vazifasi bo‘lgan Xitoy ham bugungi kunga kelib “Bitta kamar — bitta yo‘l” kabi global ko‘lamdagi loyihalarni ilgari surmoqda. Xitoy dunyo kelajagini qanday ko‘rishi va O‘zbekistonning undagi o‘rni haqida Anvar Arabov “Kommersant.uz”da mushohada yuritadi.
Bir qo‘shilgan bir — ikkidan ortiqmi?
“Ipak yo‘li iqtisodiy kamari”ni shakllantirish g‘oyasi haqida ilk bor XXR raisi Si Szinpin 2013-yilning sentabrida Qozog‘istonga tashrifi davomida ma’lum qildi. O‘shanda Xitoy rahbari uchta trans Yevro-Osiyo iqtisodiy yo‘lagi:
- Xitoydan Markaziy Osiyo, Rossiya orqali Yevropaga (Boltiq dengizga qadar);
- Xitoydan Markaziy Osiyo va G‘arbiy Osiyo orqali Fors ko‘rfazi va O‘rtayer dengizga qadar;
- Xitoydan Janubi-Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo va Hind okeaniga qadar iqtisodiy yo‘lak barpo etishni taklif qildi.
- Xitoyning dengiz portlaridan Janubiy Xitoy dengizi orqali Hind okeani va Yevropaga qadar;
- Xitoy portlaridan Janubiy Xitoy dengizi orqali Tinch okeani janubiy akvatoriyasigacha bo‘lgan ikki yo‘nalishni o‘z ichiga olishi lozim.
2017-yilning mayida Pekinda bo‘lib o‘tgan Xalqaro forumda 68 ta mamlakat va xalqaro tashkilot tashabbus doirasida Xitoy bilan hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlarni imzoladi.
Moliyaviy asos
“Bir makon — bir yo‘l” 60 dan ortiq mamlakatda 900 ga yaqin turli infratuzilma loyihalarini (avtomobil va temiryo‘llar, portlar, elektr stansiyalari, ko‘priklar va hokazo) o‘z ichiga oladi. Uni hayotga tatbiq etish uchun zarur investitsiyalarni ekspertlar 2 trilliondan 3,5 trillion dollargacha baholamoqda.
Loyihani moliyalashtirish maqsadida 2014-yilda Xitoyda ikki yangi institut: 100 milliard dollar kapitalga ega bo‘lgan Osiyo infratuzilma investitsiyalari banki va ustav kapitali 40 milliard dollarni tashkil etgan Ipak yo‘li jamg‘armasi tashkil etildi. Xitoy sanoat mahsulotlarini Ipak yo‘li orqali eksport qilish bilan shug‘ullanuvchi korxonalarni qo‘llab-quvvatlash uchun 30 milliard dollarlik ustav kapitaliga ega bo‘lgan alohida jamg‘arma tashkil etish Pekin rejalaridan joy olgan.
Iqtisodiy kamar va dengiz yo‘lini ro‘yobga chiqarishning asosiy moliyaviy mexanizmi infratuzilma loyihalarini amalga oshirish uchun Xitoy moliya institutlari tomonidan kreditlar taqdim etishdan iboratdir. Asosiy shart — Made in China qurilmalari, mahsuloatlari, xizmatlari va ishchi kuchidan foydalanish.
Pekindagi may oyidagi forumda Si Szinpin oxirgi uch yil ichida “Bir makon — bir yo‘l”ga qo‘shilgan mamlakatlardagi Xitoy investitsiyasi 50 milliard dollarga yaqin mablag‘ni tashkil etganligini ma’lum qildi. Yaqin yillarda ushbu ko‘rsatkichni 150 milliard dollarga yetkazish rejalashtirilmoqda.
Hozirgi paytga kelib, XXR “Bir makon — bir yo‘l” doirasida Vengriya, Mo‘g‘uliston, Rossiya, Tojikiston va Turkiya bilan hamkorlik to‘g‘risidagi ikkitomonlama bitimlarni imzolagan. Sharqiy Xitoyni Eron va Yevropa mamlakatlariga qadar bog‘lovchi temiryo‘l tarmoqlarining kengaytirilishi haqida e’lon qilindi. XXRdan Laos va Tailandga, Efiopiya—Jibuti, Vengriya—Serbiya yo‘nalishidagi temiryo‘l, Indoneziyaga tezyurar magistrallar qurilishi, XXR—Pokiston, Xitoy—Mo‘g‘uliston—Rossiya, Bangladesh—Xitoy—Hindiston—Myanma iqtisodiy yo‘laklarini shakllantirish, Gvadar (Pokiston) va Pirey (Gretsiya) portlarini modernizatsiya qilish to‘g‘risidagi kelishuvlarga erishilgan.
SWOT-tahlilga urinish
SWOT-tahlil strategik rejalashtirishning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi. U tahskilot yoki obyektning ichki va tashqi muhiti omillarini aniqlash va ularni to‘rtta:
- - Strengths (kuchli tomonlari);
- - Weaknesses (zaif tomonlari);
- - Opportunities (imkoniyatlari);
- - Threats (tahdidlari) kategoriyaga ajratishni ko‘zda tutadi.
Kuchli tomonlari:
- - mamlakatda makroiqtisodiy va siyosiy barqarorlik;
- - keng ko‘lamli tashabbuslarni qisqa muddatlarda amalga oshirish imkonini beruvchi markazlashtirilgan siyosat;
- - yirik loyihalarga investitsiya kiritish uchun qo‘llanishi mumkin bo‘lgan ulkan oltin-valyuta zahiralarining (uch trillion dollardan ortiq) mavjudligi;
- - chet elda yirik infratuzilma obyektlarini qurishga jalb etilishi mumkin bo‘lgan nisbatan arzon ishchi kuchi.
- - ko‘plab loyihalar bo‘yicha aniq ma’lumotlarning (muddatlari, zarur investitsiyalar va boshqalar) yo‘qligi;
- - mamlakatdagi iqtisodiy differensiatsiya. Xitoy daromadlar notengligi bo‘yicha yetakchilar safidan joy olgan. Mamlakat boyligining uchdan bir qismi eng boy bir foiz xitoyliklar qo‘lida to‘plangan;
- - Xitoyda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning nisbatan past sifatga ega ekanligi;
- - barpo etilayotgan transport yo‘laklarining daromadi pastligi.
- - dunyoning turli mamlakatlariga mahsulotlarni yetkazish bo‘yicha muqobil energetika va savdo yo‘nalishlarini barpo etish;
- - oltin-valyuta jamg‘armalarga investitsiya kiritish imkoniyatining yuzaga kelishi;
- - mahsulotlarni haddan ortiq ishlab chiqarishdan aziyat chekayotgan Xitoy sanoati uchun yangi bozorlar shakllantirish;
- - tashqi bozorlarga qo‘shilgan qiymat bilan mahsulotlar eksportini oshirish;
- - megaloyihalarni amalga oshirish va ijtimoiy-madaniy almashuvni rivojlantirish orqali Xitoyning dunyodagi ijobiy timsolini yaratish.
- - dunyodagi nomuvofiq iqtisodiy vaziyat;
- - “Bir makon — bir yo‘l” yo‘nalishlari o‘tuvchi ma’lum bir zonalarda (Afg‘oniston, Iroq, Eron) saqlanib kelayotgan beqarorlik;
- - ishtirokchi mamlakatlar temiryo‘l, ekologiya va boshqa sohalardagi me’yorlarning turli-tuman ekanligi, bu transport yo‘laklari barpo etish jarayonini qiyinlashtirishi mumkin;
- - infratuzilma obyektlari qurilishida texnogen avariyalar xavfi;
- - tranzit davlatlar tomonidan tranzit mahsulotlarga nisbatan siyosat va tariflarni o‘zgartirish ehtimoli;
- - loyihalarni amalga oshirish muddatining cho‘zilishi va ular qiymatining oshishi;
- - boshqa markaziy kuchlar tomonidan aniq qo‘llab-quvvatlashning mavjud emasligi. BMT Xavfsizlik kengashining beshta doimiy a’zosidan faqat Rossiya tashabbusni to‘liq qo‘llab-quvvatlashini ma’lum qildi. Hindiston uni amalga oshirishdan bosh tortdi;
- - orasida qashshoq va siyosiy beqaror davlatlar bo‘lgan tranzit mamlakatlarga qaramlikka tushib qolish ehtimoli.
Xitoyning loyihani amalga oshirishdagi ochiq-oydin manfaatlarini inkor etib bo‘lmaydi, biroq birovlar foydasiga o‘z manfaatlaridan voz kechish siyosatda hech qachon hurmat keltirmagan. Shuning uchun loyihada ishtirok etayotgan davlatlar unda o‘zi uchun iqtisodiy va siyosiy foyda keltiruvchi jihatlarini topishi lozim.
Markaziy Osiyo yuragida joylashgan O‘zbekiston Xitoy iqtisodiy kooperatsiyasi amalga oshirilishidan maksimum foyda olishi uchun jiddiy imkoniyatlarga ega. Respublikada dengizga chiqish imkonining yo‘qligini hisobga olsak, “Ipak yo‘li iqtisodiy kamari” u uchun katta qiziqish uyg‘otadi.
Joriy yilning may oyida Pekinda bo‘lib o‘tgan oliy darajadagi forumda O‘zbekiston Xitoy g‘oyasini amaliy ro‘yobga chiqarishga qaratilgan bir qator aniq takliflarni ilgari surdi. Shu jumladan, prezident Shavkat Mirziyoyev “Xitoy—Qirg‘iziston—O‘zbekiston” temiryo‘li qurilishini tezroq boshlash ahamiyatiga urg‘u berdi.
Bundan tashqari, iyun oyida Ostonada bo‘lib o‘tgan ShHT sammitida o‘zbek tomoni tashkilotga a’zo davlatlar, kuzatuvchilar va hamkor davlatlar temiryo‘l ma’muriyatlari rahbarlarining muntazam uchrashuvlarini yo‘lga qo‘yish tashabbusi bilan chiqdi. Yangi maydonchaning asosiy vazifalari shaffof transport tariflarini shakllantirish, yuk va yo‘lovchilar tashishning yagona xavfsizlik me’yorlarini o‘rnatishdan iborat bo‘lishi taklif qilinmoqda.
Shu tariqa, O‘zbekiston mahalliy mahsulotlarni yangi — Xitoy va boshqa mamlakatlar bozorlariga olib chiqish uchun XXR imkoniyatlari va manbalaridan foydalanishi, milliy iqtisodiyotning asosiy sohalariga investitsiyalar jalb qilish, logistik imkoniyatlarini yanada to‘liqroq amalga oshirishi mumkin.
Izoh (0)