16-iyulga o‘tar kechasi Turkiyada bir guruh harbiylar hukumat organlari, aeroport va asosiy axborot kanallari binolarini birin-ketin qo‘lga ola boshladi. Bosfor bo‘g‘ozidan o‘tadigan ko‘priklar yopildi, mamlakat boshqaruvini harbiylar qo‘lga olgani ma’lum qilindi, harbiy holat va komendantlik soati joriy etildi.
Ammo amaldagi prezident Rajab Toyyib Erdo‘g‘on tarafdorlari bo‘lgan o‘n minglab odamlar ko‘chalarga chiqqani bois harbiylarning rejasi amalga oshmay qoldi. Politsiya va harbiy tuzilmalarning katta qismi rasmiy hukumat tomonida turib isyonchilarga qarshi kurashni boshlab yubordi.
O‘tgan vaqt ichida butun mamlakat bo‘ylab amaldagi hukumat nazorati tiklandi. Qurbonlar soni, oxirgi ma’lumotlarga qaraganda, 265 kishini tashkil etmoqda. Shuningdek, isyonchilar yetakchisi qo‘lga olindi.
Ushbu halokatli voqealar Turkiya tarixida bir necha bor kuzatilgan harbiy to‘ntarishlar va bunga bo‘lgan urinishlarning o‘ziga xos davomi bo‘ldi. Shu bois “Daryo” mamlakatning salkam bir asrlik tarixida sodir bo‘lgan harbiy to‘ntarishlarni esga olishga qaror qildi.Mavzuga oid:
- Turkiyadagi harbiy to‘ntarish fotosuratlarda (1-qism)
- Turkiyadagi harbiy to‘ntarish fotosuratlarda (2-qism)
1960-yil 27-may to‘ntarishi
1960-yil 27-mayida Turkiya tarixidagi ilk harbiy to‘ntarish amalga oshirildi. General Jamol Gursal boshchiligida zobitlar tomonidan tashkil etilgan Yashirin qo‘mita Bosh shtab rahbari Rushtu Erdelxun va unga sodiq 200 dan ortiq general, prezident Jalol Bayar va bosh vazir Adnon Menderes, shuningdek, hukumat a’zolari va o‘sha paytda hukmron Demokratik partiya rahbariyatini hibsga oldi. Jamol Gursal boshchiligidagi Milliy birlik qo‘mitasi hokimiyatni qo‘lga oldi. Hibsdagi rahbar kadrlar tribunal oldida javob berdi. Adnon Menderes qatl qilindi, dastlab umrbod hibsga mahkum etilgan Jalol Bayar va Rushtu Erdelxun esa qo‘yib yuborildi. Demokratik partiya tarqatib yuborildi. Milliy birlik qo‘mitasi 1961-yil 15-oktabriga qadar mamlakatni boshqardi. Jamol Gursal Turkiyaning to‘rtinchi prezidentiga aylanib, bu lavozimda umrining oxirigacha — 1966-yilga qadar o‘tirdi.
Ko‘pgina masalalardan harbiylarning fikri bir joydan chiqmagani bois ular orasida ham bo‘linish yuz berib, 1960–1966-yillar orasida yana bir necha harbiy qo‘zg‘olonlar sodir bo‘ldi, ammo ularning hech biri muvaffaqiyatga erisha olmadi. 1962-yil 22-fevralda harbiy maktab qo‘mondoni shtab polkovnigi Talat Oydemir va uning tarafdorlari hibsga olingani bois harbiy isyon kelib chiqdi. Qarama-qarshilik 1963-yil 20-mayiga qadar davom etdi. Keyingi davrda 1969-yil 20-mayida va 1971-yil 9-martida uyushtirilgan ikki harbiy to‘ntarish ham muvaffaqiyatsiz yakunlandi.
1971-yil 11-mart memorandumi
Oradan ikki kun o‘tib, 1971-yil 11-martida Mamduh Tag‘mach boshchiligidagi harbiylar 1965-yildan beri bosh vazir bo‘lib kelayotgan Sulaymon Demirelga memorandum yo‘llab, undan demokratik hukumat yaratishni talab qildi. Ammo bosh vazir ularning talablarini bajarishdan bosh tortib, iste’foga chiqishini bildirdi. Demirel 1960-yil to‘ntarishi natijasida hokimiyatdan chetlashtirilgan Demokratik partiyaning merosxo‘rlaridan biri — Adolat partiyasi yetakchisi sifatida mamlakatni boshqarayotgan edi.Ertasi kuni, 12-martda harbiylar Demirelni hokimiyatdan chetlatdi. Ular konstitutsiyaga o‘zgartishlar kiritib, armiya mavqeini oshirishga, matbuot va kasaba uyushmalari huquqlarining esa cheklanishiga erishdi.
Amalda harbiy to‘ntarish uyushtirilganiga qaramay, parlament tarqatib yuborilmadi. Nihat Yerim boshchiligida harbiylarga sodiq texnokratlardan iborat yangi hukumat tuzildi. Sulaymon Demirelga nisbatan hech qanday ayblovlar ilgari surilmadi, keyinchalik u yana to‘rt marta hukumat tepasiga keldi (1975–1977, 1977–1978, 1979–1980, 1991–1993), 1993–2000-yillarda esa Turkiyaning 9-prezidenti bo‘ldi.
1980-yil 12-sentabr to‘ntarishi
70-yillarning o‘rtalaridan mamlakatda amalda passiv fuqarolik urushi avj olgan edi. Polkovnik Alparslon Turkash tomonidan 1969-yilda tashkil etilgan Milliyatchi harakati partiyasi hamda qator boshqa tuzilmalar kommunistik kuchlarga qarshi olib borgan ko‘cha janglari oqibatida 1975–1979-yillarda 5000 kishi halok bo‘ldi. Armiya rahbariyati bir necha marotaba siyosatchilarni murosa yo‘lini tutib, ixtiloflarga barham berishga chaqirdi.
Nihoyat, 1980-yilning 12-sentabrida Bosh shtab boshlig‘i general Kenan Evren Turkiyaning to‘rt nafar boshqa oliy martabali komandirlari bilan birgalikda Sulaymon Demirel boshchiligidagi hukumatni chetlashtirdi. Milliy xavfsizlik kengashi tuzilib, u hukumat vazifasi bajara boshladi. 1981-yilda parlament tarqatib yuborildi, konstitutsiya amaldan chiqarildi, siyosiy partiyalar man etilib, ularning rahbarlari hibsga olindi.
1982-yilda yangi konstitutsiya qabul qilinishi bilan keyingi yildan partiyalar faoliyatiga ruxsat etildi. Kenan Evren esa o‘z hokimiyatini mustahkamlab, 1982–1989-yillarda Turkiyaning yettinchi prezidenti bo‘ldi.
To‘ntarishdan so‘ng Yevropa iqtisodiy hamjamiyati rasmiy Anqara bilan munosabatlarni vaqtinchalik to‘xtatdi. Mamlakat ichki siyosatida esa muxolif kuchlar siquvga olindi: 178 ming kishi hibs etildi, 64 ming kishi qamaldi, 30 ming kishi fuqarolikdan mahrum qilindi, 450 kishi qiynoqlar oqibatida halok bo‘ldi, 50 kishi qatl etildi, minglab insonlar olib qochilib, bugungi kunga qadar bedarak yo‘qolgan deb hisoblanmoqda. Bu jinoyatlar tufayli 2012-yilda Turkiya sud organlari Kenan Evren va uning safdoshi Tahsin Shahinqoyaga qarshi ayblov ilgari surdi. 2014-yil 18-iyunda Anqara sudi ularni aybdor deb topib, umrbod qamoqqa hukm qildi va harbiy unvonlaridan mahrum etib, oddiy askarlik darajasiga tushirdi.
Evren 2015-yil 9-mayida olamdan o‘tdi.
1997-yil 28-fevral memorandumi
1997-yil 28-fevralda harbiylar memorandum chiqarib, unda davlat boshqaruvida Turkiya asoschisi Mustafo Kamol Otaturk prinsiplariga amal qilinishi va hokimiyat dunyoviy bo‘lishini kafolatladi. Harbiylar bosimi ostida bosh vazir, Milliy nizom partiyasi asoschisi Najmiddin Erbakan ushbu hujjatni imzolashga majbur bo‘ldi.
Harbiylar konstitutsiyani amaldan chiqarmadi va parlamentni tarqatib yubormadi. Ammo bir muddatdan so‘ng Erbakan hukumati iste’fo berdi. Milliy nizom partiyasi tarqatib yuborildi. Partiyaning ta’qibga olingan a’zolari orasida mamlakatning bugungi rahbari — Rajab Toyyib Erdo‘g‘on ham bor edi. Ushbu partiyaning sobiq a’zolari keyinchalik Turkiyaning bugungi hukmron partiyasi — Adolat va taraqqiyot partiyasiga asos soldi.
2000-yillar
2000-yillar boshida mamlakatda Adolat va taraqqiyot partiyasi hukmronligi o‘rnatilganidan so‘ng bir necha marotaba harbiy to‘ntarishlar tayyorlangani borasidagi xabarlar matbuotda keng yoritildi. Jumladan, 2003-yilda Balyoz to‘ntarish rejasi, 2004-yilda Sariqiz, Oyishig‘i, Yakamoz va Eldiven to‘ntarish rejalari fosh etilgani ma’lum qilindi, ko‘plab oliy martabali harbiylar javobgarlikka tortildi.
2008-yil 22-yanvarda general Vali Kichik rahbarlik qilgan “Ergenekon” maxfiy tashkiloti tomonidan tayyorlangan to‘ntarish rejasi fosh etilib, guruhning barcha a’zolari qo‘lga olindi. Uzoq yillar davom etgan sudlashuvdan so‘ng 2012-yilda Vali Kichik 99 yil 1 oy muxlatga ozodlikdan mahrum etildi.
Izoh (0)