2022-yilda Rossiya bir vaqtlar Sovet Ittifoqi yaratilishida uchta asosiy davlatdan biri bo‘lgan Ukrainaga urush (Moskva uchun bu “maxsus operatsiya”) e’lon qilib, mana, uch yildan o‘tibdiki, o‘zi boshlagan urushdan boshini ko‘tara olmayapti. Rossiyaning agressiv harakati boshqa sobiq SSSR respublikalarini tahlikaga solib, ularni Moskvadan masofa saqlashga majbur qildi.
Rossiyaning Ukraina urushi bilan band bo‘lishi natijasida postsovet makonida o‘ziga xos geosiyosiy bo‘shliq yuzaga keldi. Moskvadan alamzada bo‘lib yurgan ayrim mamlakatlar esa bu vaziyatdan foydalandi. Ozarbayjon va Armaniston bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
Savol tug‘iladi: Moskva qanday qilib postsovet hududidagi “katta og‘a”lik maqomini yo‘qotdi? Kreml bunga qarshi qanday chora ko‘rishi mumkin? Kavkazda kuzatilayotgan Rossiyadan uzoqlashish tendensiyasi zanjir kabi Markaziy Osiyoga bog‘lanishi mumkinmi? Quyida shu haqida o‘qiysiz.
90-yillardagi holat
Rossiyaning sobiq Sovet hududidagi hukmronlik davrini shartli ravishda uch qismga bo‘lish mumkin. Birinchi qism — 1990-yildan to 2000-yilgacha bo‘lgan davr. Ikkinchi qism — 2000-yildan to 2022-yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Uchinchi qism — 2022-yildan to bugungi kungacha.
70 yillik hukmronlikdan so‘ng, 1991-yilning dekabr oyida Sovet Ittifoqi tugatildi. Bir vaqtlar sun’iy ravishda tuzilib, majburlash yo‘li bilan ittifoq tarkibiga kiritilgan respublikalar mustaqillikni qo‘lga kiritdi.
Boltiqbo‘yi respublikalari — Latviya, Litva va Estoniya mustaqil bo‘lgach, G‘arb tuzilmalari (Yevropa Ittifoqi va NATO) bilan integratsiyaga kirish uchun jadal qadamlar tashladi.
O‘z navbatida, Rossiya sobiq “ukalarini” o‘z atrofida jamlash va ularga ta’sir ko‘rsatish uchun Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) va Kollektiv xavfsizlik shartnomasi (KXSHT) tashkilotlarini yaratdi.
90-yillarda yosh respublikalarni ichki nizolar va siyosiy beqarorliklar qamrab oldi. Xususan, 1991–1993-yillarda Gruziyada, 1990–1994-yillarda Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasidagi Qorabog‘ urushi, 1992–1997-yillarda Tojikistonda, 1990–1992-yillarda Moldovada kechgan ichki beqarorliklar shular jumlasidan.
Bu holatlar Rossiya uchun postsovet makonida o‘z ta’sir doirasini mustahkamlash uchun imkoniyatni yuzaga keltirdi. Gap shundaki, ichki beqarorliklar fonida yosh respublikalar Moskvani o‘zlari uchun xavfsizlik kafolati sifatida ko‘ra boshladi va shu tariqa ular Kreml taklif qilayotgan iqtisodiy hamda siyosiy tuzilmalarda faol ishtirokni yo‘lga qo‘ydi.
Imperiyaning qaytishi
1999-yil 31-dekabr kuni Rossiya prezidenti Boris Yelsin sog‘lig‘idagi muammolar tufayli o‘z xohishi bilan iste’foga chiqishi va uning o‘rniga Vladimir Putinning iqtidorga kelishi postsovet hududida Rossiyaning ta’sir kuchini oshirdi.
Ayniqsa, 2000-yillarda AQSH tomonidan olib qo‘llab-quvvatlangan rangli inqiloblar (Gruziya — 2003, Ukraina — 2004, Qirg‘iziston — 2005) natijasida sovetparast avtoritar hukumatlarning ag‘darilishiga qaratilgan siyosat, oxir-oqibat sobiq Ittifoq respublikalarini yana Moskva tomon yuzlanishiga olib keldi.
Kreml postsovet makonida o‘z maqomini mustahkamlash uchun harbiy, iqtisodiy va madaniy vositalardan keng foydalandi. Masalan, iqtisod Rossiyaning bosim va ta’sir o‘tkazishdagi asosiy vositalaridan biriga aylandi. Ayniqsa, energetika resurslari — kuchli siyosiy qurol sifatida xizmat qildi.
MDH mamlakatlari uchun gaz narxi ularning Rossiyaga nisbatan siyosiy sodiqligiga bog‘liq edi. Masalan, Belarus Aleksandr Lukashenko boshqaruvi ostida imtiyozli, ya’ni ichki Rossiya narxlari bilan gaz sotib ola boshladi. Aksincha, G‘arb bilan yaqinlashishga harakat qilgan Ukraina va Gruziya kabi davlatlarga nisbatan Moskva gaz narxi keskin oshirdi.
Shu bilan birga, Rossiya homiyligida bir qator iqtisodiy ittifoqlar tuzildi yoki faollashtirildi. 2000–2014-yillarda faol bo‘lgan Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyati (YOI) — keyinchalik Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqiga (YOII) yo‘l ochdi. Ushbu tashabbuslar Rossiya bilan savdo aloqalarini mustahkamlash va yagona bozor yaratishga qaratilgan edi.
Shuningdek, Rossiyaning davlat va xususiy kompaniyalari qo‘shni mamlakatlardagi yirik sanoat va infratuzilma obyektlarini, jumladan energiya tarmoqlari, zavodlar va portlarni sotib oldi.
Iqtisodiy choralar bilan bir qatorda Rossiya o‘zining harbiy-siyosiy ishtirokini ham kuchaytirdi. 2002-yilda avvalgi kelishuv asosida KXSHT tashkil etildi. Rossiya boshchiligidagi ushbu harbiy-siyosiy alyansga Armaniston, Belarus, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston a’zo bo‘ldi.
- Ma’lumot o‘rnida O‘zbekiston KXSHT tashkilotiga 1992-yilda a’zo bo‘lib, 1996-yilda undan chiqib ketadi. 2006-yilda O‘zbekiston yana KXSHTga a’zo bo‘ladi. 2012-yilda O‘zbekiston yana tashkilot a’zoligini to‘xtatadi.
Rossiya sobiq Ittifoq mamlakatlariga ta’sir etishda gumanitar va mafkuraviy sohalarda ham faoliyat olib bordi. 2005-yilda ish boshlagan RT (Russia Today) telekanali xorijiy tillarda Rossiya qarashlarini targ‘ib qilishga kirishdi. MDH mamlakatlarida esa Rossiya telekanallari aholining axborot olishdagi asosiy manbalaridan biri bo‘lib qolaverdi.
Siyosatshunos Muxtor Nazirov “Daryo” bilan suhbatda Rossiya 2000-yillarda Yevropaga katta hajmda gaz va neft sotish hisobiga ulkan moliyaviy resurs to‘plagani va buning ortidan postsovet makonida o‘zining geosiyosiy manfaatlarini ilgari sura boshlaganini aytib o‘tdi.
“Rossiyaning qudratini oshishi Vladimir Putinning hokimiyatga kelishi bilan bog‘liq bo‘ldi. Dastlabki yillarda Putin o‘zini G‘arbga yaqin tutishga harakat qildi. Ya’ni bu davrda Rossiya Yevropa mamlakatlari bilan yaqin munosabatda bo‘lib, o‘zining gaz va neftini G‘arbga yo‘naltirdi. Natijada u sobiq Ittifoq haqidagi ayrim yomon stereotiplarni ma’lum ma’noda sindira oldi.
2000-yillarda Rossiya Yevropaga katta hajmda gaz va neft sotish hisobiga ulkan moliyaviy resurs to‘play oldi. Buning ortidan Rossiya sobiq Ittifoqdan meros bo‘lib qolgan tashqi qarzlaridan qutildi. Bu holat Moskvaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirdi va boshqalarga nisbatan to‘nini o‘zgartirdi. Ya’ni Rossiya o‘zining geosiyosiy manfaatlarini ilgari surishni boshladi va postsovet hududiga kirib borishga faol tarzda intildi”, deydi u.
Yuqoridagi omillar Moskvaning ta’sir kuchini haqiqatda bir necha barobarga oshirdi. Hatto shu darajaga keldiki, MDH davlatlari o‘rtasidagi biror bir muammo yoki masala Kreml ishtirokisiz hal etilmaydigan bo‘ldi.
Inqirozning boshlanishi
2022-yilda Ukraina urushining boshlanishi Rossiya ta’sirini zaiflashtirgan eng katta omil sifatida ko‘rilsa-da, aslida inqiroz biroz oldinroq, aniqrog‘i 2014-yilda Rossiyaning Qrimni anneksiya qilishi va Donbassdagi separatistlarni qo‘llab-quvvatlashi bilan boshlangan edi. Bu harakat Rossiyaning asil yuzini yana bir bor namoyon qildi.
Ukrainada Rossiyaning amalga oshirgan ishlari qo‘shni respublikalarni, ayniqsa Rossiya bilan chegaradosh bo‘lgan davlatlarni tahlikaga solib qo‘ydi. O‘sha vaqtda O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov Ukrainadagi urushda g‘olib bo‘lmasligini aytgan va O‘zbekiston hukumati Qrimni Rossiyaning bir qismi sifatida tan olishdan bosh tortgan edi.
Ammo shunga qaramay 2022-yilgacha bo‘lgan davr oralig‘ida MDH davlatlari Rossiyaning tashqi savdo aylanmasida muhim ulushni egallab kelgan. Masalan, Belarus va Qozog‘iston singari YOII a’zolari uchun Rossiya birinchi raqamli bozor va muhim yetkazib beruvchi edi. Markaziy Osiyo davlatlari uchun esa Rossiya asosiy xaridorlardan biri bo‘lib, ularning qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va sanoat tovarlari uchun muhim bozor hisoblangan.
Bundan tashqari, Rossiya MDH davlatlaridagi millionlab mehnat migrantlari uchun asosiy yo‘nalish edi. Ayniqsa Tojikiston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston fuqarolari uchun. Rossiyadan yuborilgan pul o‘tkazmalari Tojikiston YIMning 30 foizgacha, Qirg‘iziston YIMning 20 foizgacha bo‘lgan ulushini tashkil qilgan.
“So‘ngi yillarda sobiq Ittifoq mamlakatlari Rossiyaning “katta og‘a”lik siyosati ortida, aslida, imperiyani qayta tiklashga harakat borligini anglab yetdi. Birinchi ogohlik qo‘ng‘irog‘i 2007-yilda Myunxen konferensiyasida Putinning chiqishi bo‘ldi. O‘shanda Kreml rahbari AQSH dunyoda “katta og‘a” bo‘lib ketganini, bunga Rossiya rozi bo‘lmasligini aytib chiqqan edi. Xuddi shu holat keyinchalik postsovet hududida takrorlandi.
Rossiyaning kuch ishlatish omili MDH davlatlarida “Moskva ishonchli hamkormi yoki tajovuzkor davlatmi”, degan ikkilanishni shakllantirdi. Shunday keyin postsovet mamlakatlari ikki qismga ajraldi. Ukraina, Gruziya va Moldova G‘arb tomonga intildi. Qolgan davlatlar, jumladan Markaziy Osiyo davlatlari va Ozarbayjon, Armaniston esa Kreml bilan ma’lum ma’noda masofa saqlagan holda, ehtiyotkor siyosat olib bordi”, deya fikr bildirdi Muxtor Nazirov.
2020-yilning sentyabr oyida Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasida boshlangan ikkinchi Tog‘li Qorabog‘ urushi va uning yakunlari — Rossiyaning Janubiy Kavkazdagi eng ishonchli hamkorlaridan biri hisoblangan Armanistonni G‘arb tomonga yuz burishiga olib keldi.
2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga keng ko‘lamli bosqini postsovet davlatlariga chuqur va ko‘p yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatdi. Jumladan, Markaziy Osiyo davlatlari suverenitet va xavfsizlikni saqlash masalasini jiddiy ko‘ra boshladi. Ayniqsa, Qozog‘iston o‘zining Rossiyaga iqtisodiy va transport jihatidan bog‘liqligini kamaytirishga intildi va G‘arb hamda Xitoy bilan munosabatlarni faollashtirdi.
Rossiyaga qarshi G‘arb sanksiyalari butun mintaqada iqtisodiy zanjirlarni izdan chiqardi. Rubldagi beqarorlik eksport-import operatsiyalariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Transport-logistik jihatdan Rossiyaga bog‘lagan Markaziy Osiyo davlatlari muqobil yo‘nalishlar izlay boshladi.
So‘ngi uch yil ichida Rossiyaning geosiyosiy e’tibori deyarli to‘liq Ukrainadagi urush va G‘arb bilan qarama-qarshilikka qaratildi. Bu esa sobiq sovet hududlarida bo‘shliqni yuzaga keltirdi. Endilikda bu bo‘shliqni Xitoy, Turkiya, Eron, Hindiston va Fors ko‘rfazi davlatlari kabi yangi o‘yinchilar to‘ldirmoqda.
2024-yil dekabr oyida Boku—Grozniy yo‘nalishida parvoz qilayotgan Ozarbayjon havo yo‘llari (AZAL) aviakompaniyasiga tegishli Embraer samolyotining Rossiya harbiy havo kuchlari tomonidan urib tushirilishi Moskva va Boku munosabatlarini 180 gradusga o‘zgartirib yubordi.
10-iyul kuni Ozarbayjon va Armaniston prezidentlari ko‘p yillardan beri ilk bor Rossiya ishtirokisiz, Abu Dabida bevosita muzokaralar olib bordi. Vaholanki, bunga qadar bunday uchrashuvlar doim Moskva vositachiligida olib borilardi.
.jpg)
Hozirda Rossiya bilan nisbatan barqaror aloqalarni faqat Belarus va Markaziy Osiyo davlatlari ushlab turibdi. Ammo bu munosabatlar ham bosim ostida. Xo‘sh, Janubiy Kavkazda yuz berayotgan Rossiyadan uzilish tendensiyasi Markaziy Osiyoga ko‘chishi mumkinmi?
Ushbu savol Muxtor Nazirov quyidagicha javob berdi:
“Postsovet mamlakatlarining Rossiyaga nisbatan xavotir bilan qarashiligining o‘zi — “Katta og‘a” maqomining yo‘qotilishini anglatadi. Rossiya allaqachon “Katta og‘a”lik maqomini yo‘qotib bo‘ldi.
Agar vaqti kelib Rossiya oldingi holatni tiklashga harakat qilsa, unga qo‘shilishni hech qaysi davlat istamaydi. Masalan, kim sanksiyalarga duchor bo‘lishga, Moskvaga yaqinlashish hisobiga boshqa vektorlarni kuchsizlantirishga rozi bo‘ladi? Albatta hech kim bunga rozi bo'lmaydi. Tabiiyki, bu vaziyatda qolgan davlatlar asta-sekin Rossiyadan uzoqlashish siyosatini olib boradi.
Ayni vaqtda postsovet makonidagi vaziyat oldingidek emas. Hozir Rossiya ta’siridan to‘liq chiqib ketgan sobiq Ittifoq respublikalari mavjud. Qolganlari esa boshqa kuch markazlari bilan hamkorlikni rivojlantirish orqali asta-sekin Kremldan uzoqlashmoqda. Lekin bir narsa aniq — bu jarayon ortga qaytmaydi. Bunga birinchi o‘rinda Rossiyaning o‘zi sababchi”, deya xulosa qildi siyosatshunos.
Izoh (0)