16 июлга ўтар кечаси Туркияда бир гуруҳ ҳарбийлар ҳукумат органлари, аэропорт ва асосий ахборот каналлари биноларини бирин-кетин қўлга ола бошлади. Босфор бўғозидан ўтадиган кўприклар ёпилди, мамлакат бошқарувини ҳарбийлар қўлга олгани маълум қилинди, ҳарбий ҳолат ва комендантлик соати жорий этилди.
Аммо амалдаги президент Ражаб Тоййиб Эрдўғон тарафдорлари бўлган ўн минглаб одамлар кўчаларга чиққани боис ҳарбийларнинг режаси амалга ошмай қолди. Полиция ва ҳарбий тузилмаларнинг катта қисми расмий ҳукумат томонида туриб исёнчиларга қарши курашни бошлаб юборди.
Ўтган вақт ичида бутун мамлакат бўйлаб амалдаги ҳукумат назорати тикланди. Қурбонлар сони, охирги маълумотларга қараганда, 265 кишини ташкил этмоқда. Шунингдек, исёнчилар етакчиси қўлга олинди.
Ушбу ҳалокатли воқеалар Туркия тарихида бир неча бор кузатилган ҳарбий тўнтаришлар ва бунга бўлган уринишларнинг ўзига хос давоми бўлди. Шу боис «Дарё» мамлакатнинг салкам бир асрлик тарихида содир бўлган ҳарбий тўнтаришларни эсга олишга қарор қилди.Мавзуга оид:
- Туркиядаги ҳарбий тўнтариш фотосуратларда (1-қисм)
- Туркиядаги ҳарбий тўнтариш фотосуратларда (2-қисм)
1960 йил 27 май тўнтариши
1960 йил 27 майида Туркия тарихидаги илк ҳарбий тўнтариш амалга оширилди. Генерал Жамол Гурсал бошчилигида зобитлар томонидан ташкил этилган Яширин қўмита Бош штаб раҳбари Рушту Эрделхун ва унга содиқ 200 дан ортиқ генерал, президент Жалол Баяр ва бош вазир Аднон Мендерес, шунингдек, ҳукумат аъзолари ва ўша пайтда ҳукмрон Демократик партия раҳбариятини ҳибсга олди. Жамол Гурсал бошчилигидаги Миллий бирлик қўмитаси ҳокимиятни қўлга олди. Ҳибсдаги раҳбар кадрлар трибунал олдида жавоб берди. Аднон Мендерес қатл қилинди, дастлаб умрбод ҳибсга маҳкум этилган Жалол Баяр ва Рушту Эрделхун эса қўйиб юборилди. Демократик партия тарқатиб юборилди. Миллий бирлик қўмитаси 1961 йил 15 октябрига қадар мамлакатни бошқарди. Жамол Гурсал Туркиянинг тўртинчи президентига айланиб, бу лавозимда умрининг охиригача — 1966 йилга қадар ўтирди.
Кўпгина масалалардан ҳарбийларнинг фикри бир жойдан чиқмагани боис улар орасида ҳам бўлиниш юз бериб, 1960–1966 йиллар орасида яна бир неча ҳарбий қўзғолонлар содир бўлди, аммо уларнинг ҳеч бири муваффақиятга эриша олмади. 1962 йил 22 февралда ҳарбий мактаб қўмондони штаб полковниги Талат Ойдемир ва унинг тарафдорлари ҳибсга олингани боис ҳарбий исён келиб чиқди. Қарама-қаршилик 1963 йил 20 майига қадар давом этди. Кейинги даврда 1969 йил 20 майида ва 1971 йил 9 мартида уюштирилган икки ҳарбий тўнтариш ҳам муваффақиятсиз якунланди.
1971 йил 11 март меморандуми
Орадан икки кун ўтиб, 1971 йил 11 мартида Мамдуҳ Тағмач бошчилигидаги ҳарбийлар 1965 йилдан бери бош вазир бўлиб келаётган Сулаймон Демирелга меморандум йўллаб, ундан демократик ҳукумат яратишни талаб қилди. Аммо бош вазир уларнинг талабларини бажаришдан бош тортиб, истеъфога чиқишини билдирди. Демирел 1960 йил тўнтариши натижасида ҳокимиятдан четлаштирилган Демократик партиянинг меросхўрларидан бири — Адолат партияси етакчиси сифатида мамлакатни бошқараётган эди.Эртаси куни, 12 мартда ҳарбийлар Демирелни ҳокимиятдан четлатди. Улар конституцияга ўзгартишлар киритиб, армия мавқеини оширишга, матбуот ва касаба уюшмалари ҳуқуқларининг эса чекланишига эришди.
Амалда ҳарбий тўнтариш уюштирилганига қарамай, парламент тарқатиб юборилмади. Ниҳат Ерим бошчилигида ҳарбийларга содиқ технократлардан иборат янги ҳукумат тузилди. Сулаймон Демирелга нисбатан ҳеч қандай айбловлар илгари сурилмади, кейинчалик у яна тўрт марта ҳукумат тепасига келди (1975–1977, 1977–1978, 1979–1980, 1991–1993), 1993–2000 йилларда эса Туркиянинг 9-президенти бўлди.
1980 йил 12 сентябрь тўнтариши
70-йилларнинг ўрталарида мамлакатда амалда пассив фуқаролик уруши авж олган эди. Полковник Алпарслон Туркаш томонидан 1969 йилда ташкил этилган Миллиятчи ҳаракати партияси ҳамда қатор бошқа тузилмалар коммунистик кучларга қарши олиб борган кўча жанглари оқибатида 1975–1979 йилларда 5000 киши ҳалок бўлди. Армия раҳбарияти бир неча маротаба сиёсатчиларни муроса йўлини тутиб, ихтилофларга барҳам беришга чақирди.
Ниҳоят, 1980 йилнинг 12 сентябрида Бош штаб бошлиғи генерал Кенан Эврен Туркиянинг тўрт нафар бошқа олий мартабали командирлари билан биргаликда Сулаймон Демирел бошчилигидаги ҳукуматни четлаштирди. Миллий хавфсизлик кенгаши тузилиб, у ҳукумат вазифаси бажара бошлади. 1981 йилда парламент тарқатиб юборилди, конституция амалдан чиқарилди, сиёсий партиялар ман этилиб, уларнинг раҳбарлари ҳибсга олинди.
1982 йилда янги конституция қабул қилиниши билан кейинги йилдан партиялар фаолиятига рухсат этилди. Кенан Эврен эса ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаб, 1982–1989 йилларда Туркиянинг еттинчи президенти бўлди.
Тўнтаришдан сўнг Европа иқтисодий ҳамжамияти расмий Анқара билан муносабатларни вақтинчалик тўхтатди. Мамлакат ички сиёсатида эса мухолиф кучлар сиқувга олинди: 178 минг киши ҳибс этилди, 64 минг киши қамалди, 30 минг киши фуқароликдан маҳрум қилинди, 450 киши қийноқлар оқибатида ҳалок бўлди, 50 киши қатл этилди, минглаб инсонлар олиб қочилиб, бугунги кунга қадар бедарак йўқолган деб ҳисобланмоқда. Бу жиноятлар туфайли 2012 йилда Туркия суд органлари Кенан Эврен ва унинг сафдоши Таҳсин Шаҳинқояга қарши айблов илгари сурди. 2014 йил 18 июнда Анқара суди уларни айбдор деб топиб, умрбод қамоққа ҳукм қилди ва ҳарбий унвонларидан маҳрум этиб, оддий аскарлик даражасига туширди.
Эврен 2015 йил 9 майида оламдан ўтди.
1997 йил 28 февраль меморандуми
1997 йил 28 февралда ҳарбийлар меморандум чиқариб, унда давлат бошқарувида Туркия асосчиси Мустафо Камол Отатурк принципларига амал қилиниши ва ҳокимият дунёвий бўлишини кафолатлади. Ҳарбийлар босими остида бош вазир, Миллий низом партияси асосчиси Нажмиддин Эрбакан ушбу ҳужжатни имзолашга мажбур бўлди.
Ҳарбийлар конституцияни амалдан чиқармади ва парламентни тарқатиб юбормади. Аммо бир муддатдан сўнг Эрбакан ҳукумати истеъфо берди. Миллий низом партияси тарқатиб юборилди. Партиянинг таъқибга олинган аъзолари орасида мамлакатнинг бугунги раҳбари — Ражаб Тоййиб Эрдўғон ҳам бор эди. Ушбу партиянинг собиқ аъзолари кейинчалик Туркиянинг бугунги ҳукмрон партияси — Адолат ва тараққиёт партиясига асос солди.
2000-йиллар
2000-йиллар бошида мамлакатда Адолат ва тараққиёт партияси ҳукмронлиги ўрнатилганидан сўнг бир неча маротаба ҳарбий тўнтаришлар тайёрлангани борасидаги хабарлар матбуотда кенг ёритилди. Жумладан, 2003 йилда Балёз тўнтариш режаси, 2004 йилда Сариқиз, Ойишиғи, Якамоз ва Элдивен тўнтариш режалари фош этилгани маълум қилинди, кўплаб олий мартабали ҳарбийлар жавобгарликка тортилди.
2008 йил 22 январда генерал Вали Кичик раҳбарлик қилган «Эргенекон» махфий ташкилоти томонидан тайёрланган тўнтариш режаси фош этилиб, гуруҳнинг барча аъзолари қўлга олинди. Узоқ йиллар давом этган судлашувдан сўнг 2012 йилда Вали Кичик 99 йил 1 ой мухлатга озодликдан маҳрум этилди.
Изоҳ (0)