Yaqin Sharq mintaqasida Isroil-Falastin muammosi hal etilmasdan turib, mintaqadagi mojarolar va urushlar ko‘lami borgan sari kengayib bormoqda. Isroil tomondan Falastin va Livan hududlariga muntazam ravishda zarbalar berilishi, Eron bilan kechgan bir necha haftalik urush, Suriyaning bir qismi hisoblangan Golan tepaliklarini o‘z nazoratiga olishi va ayni druzlarni “himoya qilish” bahonasida Suriya muvaqqat hukumatini yo‘q qilishga bo‘lgan harakatlari tahdidlarga javoban bo‘lgan reaksiya emas. Balki Isroil tomonidan diniy mafkuraga asoslangan kengroq va puxtaroq o‘ylangan strategiyaning bir qismidir.
Ushbu loyiha “Katta Isroil” yoki “Buyuk Isroil” (“Greater Israel”) deb nomlanadi. Bugun bu g‘oya Yaqin Sharq mintaqasidagi siyosiy xaritani butkul o‘zgartirish orqali Isroilning geosiyosiy ustunligini ta’minlashga qaratilgan reallik sifatida namoyon bo‘lmoqda. Quyidagi maqolada “Katta Isroil” loyihasi, uning yaratilish tarixi va geosiyosiy maqsadlari haqida so‘z yuritiladi.
Diniy motiv
“Katta Isroil” — bu siyosiy va diniy jihatdan bahsli bo‘lgan tushuncha bo‘lib, u tarixiy va diniy manbalarga tayanib zamonaviy Isroil davlati chegaralarini kengaytirish g‘oyasini ifodalaydi.
Bu qarash qadimgi diniy manbalarga, jumladan, yahudiylarning muqaddas kitobi hisoblangan Tavrotda keltirilgan so‘zlarga tayanadi. Bu tushuncha Bibliya (nasroniylarning muqaddas kitobi)ning qismlarida ham uchraydi.
Masalan, Tavrotning Ibtido qismida shunday yoziladi:
O‘sha kuni Egamiz Ibrohim bilan ahd qilib dedi:
“Men senga bu yerlarni berdim — Misr daryosidan to Efrat daryosigacha bo‘lgan hududni”.
Bu joylar hozirgi Misrning Sinay yarimoroli, Isroil, Falastin, Iordaniya, Livan, Suriya va Iroqning bir qismini o‘z ichiga oladi. Ayni vaqtda Isroil hokimiyatida bo‘lib turgan radikal qarashdagi guruhlar Tavrotda keltirilgan ilohiy va’dalarni siyosiy da’vo sufatida talqin qilmoqda.
“Katta Isroil” loyihasining paydo bo‘lishi
Vaqt o‘tishi bilan bu diniy motiv sionizm asoschisi sifatida tanilgan Teodor Gertsel (1860–1904)ning g‘oyalarida aks etadi. Uning 1896-yilda yozgan “Yahudiy davlati” (“Der Judenstaat”) nomli asari global sionistik harakatga asos bo‘lgan. Ushbu asar orqali Gertsel yahudiylar uchun xavfsiz va mustaqil milliy davlat zarurligini asoslab beradi.
U o‘zining shaxsiy kundaliklarida (“The Complete Diaries”, 1895–1904) ba’zida Isroil davlatining boshqa hududlarni ham qamrab olishi kerakligi haqida yozadi. Masalan, Gertselning kundaliklarida “Misr daryosidan Frotgacha” degan ibora uchraydi.
Tahlilchilarning fikriga ko‘ra, ayni shu qarash keyinchalik “Katta Isroil” loyihasining yaralishiga ilhom manbalaridan biri bo‘lib xizmat qilgan. Gertsel vafot etgach, radikal qarashdagi o‘ta millatchi yahudiy guruhlar bu g‘oyani o‘zlarining siyosiy maqsadlariga aylantirgan.
Jumladan, Obed Yinon, Avi Lipkin, Moshe Feiglin va boshqa zamonaviy Isroil siyosatchilari harbiy-siyosiy doiralarda Nil-Frot oralig‘ini Isroilning tabiiy chegarasi deb atashni boshladi.
Bo‘lib tashla va hukmronlik qil
Tarix davomida, ayni vaqtda ham Isroil uchun qo‘shni davlatlar va arablarning birligi eng katta tahdid bo‘lib kelgan. Shu tufayli yahudiy davlati Yaqin Sharqni zaif, diniy va etnik asosda bo‘lingan davlatlarga parchalashga qaratilgan tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlagan.
Misol uchun, 1982-yilda Oded Yinon tomonidan yozilgan “1980-yillarda Isroil uchun strategiya” nomli maqolada Isroilning mintaqaviy holati va qo‘shnilar bilan ziddiyatlari kontekstida geosiyosiy g‘oyalar muhokama qilingan.
Ushbu maqolani “arab davlatlarining parchalanishiga doir qo‘llanma” deb ham atash mumkin. Boisi Yinon arab davlatlaridagi etnik xilma-xillikdan foydalangan holda ularni parchalashni taklif qiladi.
Uning rejasiga ko‘ra, Isroil atrofidagi Iroq, Suriya, Livan va boshqa mamlakatlarda milliy va diniy ziddiyatlarni avj oldirish orqali yahudiy davlati qo‘shnilarini ichki mojarolar girdobiga tashlab, shu yo‘l bilan o‘zi uchun muhim yerlarni egallashi kerak edi. Bu strategiya 80-yillarda shakllantirilgan “Yinon rejasi” nomi bilan mashhur bo‘lgan hujjatda aniq ifodalanadi.
1984-yilda Isroil Mehnat (Labor) partiyasi va Likud partiyasi (o‘ng konservativ, millatchi siyosiy partiya) o‘zaro koalitsion hukumat tuzgach, ular “Yinon rejasi”ga tayanib to‘rtta “Yo‘q” tashabbusini ilgari suradi.
1996-yildagi Isroildagi parlament saylovida Likud partiyasidan Binyamin Netanyaxu bosh vazir etib saylandi. Shundan so‘ng yahudiy davlati “Yinon rejasi”ga tayangan holda arab davlatlarini ichki parokandaliklar orqali zaiflashtirishga jiddiy kirishadi.
Darhaqiqat, agar e’tibor qaratsak, 90-yillarda ham iqtisodiy, ham harbiy jihatdan kuchli bo‘lgan Iroq, Suriya va Livan kabi davlatlar bugungi kunda ich-ichidan yemirilib, kuchsiz holatga kelib qolganini ko‘rishimiz mumkin. Bu esa “bo‘lib tashla, hukmronlik qil” konsepsiyasiga mos tushadi.
“Katta Isroil” shunchaki uydirma emasligini, Isroil hukumati so‘nggi yillarda bu loyihani amalga oshirish uchun jiddiy harakat qilayotganini Isroil mudofaa kuchlari askarlarining kiyib olgan harbiy kiyimidan ham bilib olish mumkin. Bugun har bir Isroil askarining harbiy kiyimida “Katta Isroil” xaritasi aks etgan surat mavjud.
“Dovud koridori”
“Katta Isroil” konsepsiyasiga erishish uchun mo‘ljallangan yana bir strategik loyiha mavjud. Bu loyiha “Dovud koridori” deb nomlanadi. Bu yo‘l Isroilning regional yetakchilik pozitsiyasini mustahkamlashga qaratilgan.
“Dovud koridori” — Isroil tomonidan masofa jihatdan Suriyaning Golan tepaliklaridan janubi-sharqiy Suriya orqali Iroq chegarasigacha cho‘ziluvchi yangi geosiyosiy yo‘lakdir.
Bu yo‘lak orqali Isroil Janubiy Suriya va Iroq shimolidagi harbiy va razvedka tarmoqlarga kirish imkoniga ega bo‘ladi. Shuningdek, bu koridor orqali Isroil Iroq Kurdistonidagi boy energiya manbalarini o‘ziga yoki Yevropa bozorlariga to‘g‘ri yo‘naltirishni ko‘zlaydi. AQSHning mintaqadagi Eronni cheklash strategiyasi “Dovud koridori” g‘oyasiga bevosita mos keladi.
Amalda tatbiq qilish
2023-yil oktyabr oyida HAMASning Isroilga bergan raketa zarbalaridan so‘ng, Netanyaxu boshchiligidagi Isroil hukumati “Katta Isroil” loyihasini amalga oshirishga jiddiy kirishdi.
Dastlab Isroil G‘azo sektorini yer bilan yakson qilishga qaratilgan reja asosida harakat qildi. So‘ngra navbat Livanga keldi. Livan geografik jihatdan eng qulay bo‘lgan Yevropadan Osiyoga, Osiyodan Yevropaga boradigan savdo yo‘llarida joylashgan. Shu sababli XX asrning oxirida Livan Yaqin Sharq mintaqasidagi eng yirik savdo markaziga aylangan edi.
Ammo so‘nggi yillarda Livanda Eron tomonidan dastaklanadigan “Hizbulloh” harakatining ta’siri kuchayib ketgandi. Isroil harbiylari aniq raketa hujumlari bilan “Hizbulloh” rahbariyatini butunlay yo‘q qildi. Ayniqsa, “peyjer hujumi” orqali harakat anchayin zaiflashtirildi. Shundan so‘ng Isroil Livanga qarshi harbiy amaliyot boshladi.
Shu bilan birga, Isroil harbiy-havo kuchlari Suriyaning harbiy infratuzilmasini va o‘sha paytda Suriya hududining muhim qismini nazorat qilgan Eron Islom inqilobi qo‘riqchilari korpusini yo‘q qilishni boshladi.
Bashar Asad hokimiyati qulashi arafasida, Isroil kuchlari Suriyadagi notinchliklardan foydalangan holda Suriyaning bir qismi hisoblangan Golan tepaliklarini egallab oldi va bu yerlar Isroilning ajralmas qismi ekanligini e’lon qildi.
O‘sha vaqtda Isroil bosh vaziri Binyamin Netanyaxu “Hizbulloh” yetakchisi Hasan Nasrullohning o‘ldirilishini va Yaqin Sharqda sodir bo‘layotgan voqealarni “tarixiy burilish nuqtasi” deb atagan edi.
“Isroil fuqarolari, biz katta yutuqlarga erishdik, ammo ish hali yakuniga yetmagan. Biz yaqin kunlarda muhim qiyinchiliklarga duch kelamiz va ularni birgalikda yengamiz... bu ajoyib kunlar. Biz tarixiy burilish nuqtasida turibmiz”.
Bu bayonot bilan Netanyaxu nima demoqchi edi? Ehtimol, u yahudiy davlati mintaqadagi murakkab vaziyatdan foydalanib Misr, Iordaniya, Livan, Suriya, Saudiya Arabistoni va Iroqni o‘z ichiga oluvchi “Katta Isroil” loyihasini faol amalga oshira boshlaganini nazarda tutgandir?!
“Katta Isroil” g‘oyasi Netanyaxuning saylovoldi kampaniyasining bir qismiga aylangan edi. 2019-yilda u saylovda g‘alaba qozonsa, Iordaniya daryosining G‘arbiy sohasi hududlarining katta qismini Isroilga qo‘shib olishini va’da qilgandi.
Bu loyiha faqat Isroil manfaatlariga xizmat qilmaydi. Balki AQSHning Yaqin Sharqdagi tashqi siyosatining bir qismi hisoblanadi. Qo‘shma Shtatlar bu mintaqada o‘z ta’sirini kengaytirish uchun davlatlarni parchalash, yangi siyosiy tuzilmalar yaratish va ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish yo‘lidan bormoqda. Bu siyosat Kondoliza Rays va boshqa amerikalik siyosatchilar tomonidan ilgari surilgan “Yangi Yaqin Sharq” konsepsiyasida o‘z aksini topgan.
AQSHda Donald Tramp hokimiyatga kelgach, “Katta Isroil” loyihasi yanada jonlandi. Jumladan, u Isroilning Golan tepaliklari ustidan suverenitetini rasman tan oldi va Iordaniya daryosi bo‘yidagi noqonuniy yahudiy qishloqlari qurilishini qo‘llab-quvvatladi.
Ikkinchi bor hokimiyatga kelgan Tramp o‘zining isroilparast siyosatini davom ettirmoqda. U tomonidan Falastin va Isroil urushini to‘xtatish bo‘yicha taklif qilingan “Asr kelishuvi”, aslida “Katta Isroil” loyihasini amalga ochiq tatbiq etish edi.
Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda Isroilning qo‘shnilariga nisbatan agressiv siyosat olib borishi bejizga emas. Bu harakatlar “Katta Isroil” loyihasini amalga oshirish uchun qaratilgan puxta rejaning bir qismidir.
Izoh (0)