Инсоннинг ўзи бўлган ҳаддан зиёд талабчанлиги қандай муаммоларни келтириб чиқаради?

Ички овозимиз ўзимизни танқид қилишни бошлайдиган вазият барчамизга таниш. Бу мунтазам равишда ўзини айблаш, ташқи кўринишига эътироз билдириш, тўхтовсиз айбдорлик ҳисси ёки ҳатто ўзини камситиш билан намоён бўлиши мумкин. Аслида, биз ўзимиз учун заҳарли ва золим кишига айланамиз.

Психолог Олга Романив Ledi Mail’га ўзини ҳаддан ташқари танқид қилиш, ёмонлаш ва ўз қадр-қимматини пасайтириш одатидан қандай қутулиш мумкинлиги ҳақида сўзлаб берди.

Ўзини танқид қилавериш — руҳий саломатликка атрофдагиларнинг очиқ зўравонлигидан кам бўлмаган даражада зарар етказадиган ҳиссий зўравонликнинг жиддий шаклидир.

Бундай хулқ-атвор пайдо бўлишига нима сабаб бўлишини аниқ айтиш қийин. Бу ота-оналар ёки яқинлар болани тез-тез танқид қилган ва камситган болаликдаги жароҳатланган тажриба ёки соғлом ўзини ҳурмат қилиш туйғусини шакллантириши мумкин бўлган етарли меҳр ва қўллаб-қувватлашнинг йўқлиги бўлиши мумкин.

Шунингдек, жамият босими ва “идеал” ташқи кўриниш ҳамда муваффақият меъёрларини сингдириш ҳам муҳим рол ўйнайди. Инсон ўзини эришиб бўлмайдиган тимсоллар билан доимий таққослайверар экан, муқаррар равишда ўзининг “номукаммаллигини” ҳис қила бошлайди ва ана шу идеалларига мос келмаслиги учун ўзини танқид қилади.

Бундан ташқари, ўзини танқид қилавериш хавотирланиш, тушкунлик, ўзини паст баҳолаш ёки бошқа руҳий муаммоларнинг оқибати бўлиши мумкин. Ички танқид ўзига хос ҳимоя механизмига айланади — атрофдагилар томонидан рад этилишнинг оғриқли таъсирини камайтириш учун киши “ўзини биринчи бўлиб жазолашни” бошлайди.

Ўзини танқид қилавериш қандай оқибатларга олиб келади?

Кўпчилик мунтазам равишда ўзини танқид қилиш ва қадрсизлантиришнинг қанчалик зарарли эканлигини англаб етмайди. Ваҳоланки, бу жуда жиддий муаммоларга сабаб бўлиши мумкин.

1. Руҳий саломатликнинг ёмонлашуви. Ўзини доимий равишда ҳиссий ҳужумларга дучор қилиш натижасида, киши стресс, хавотир, тушкунлик ва ўзига бўлган ишончнинг пасайишини бошдан кечиради. Бу эса, ўз навбатида, унинг ҳаёт сифатига салбий таъсир кўрсатади.
2. Ижтимоий алоқаларнинг бузилиши. Ҳаддан ташқари ўзини танқид қилиш, ўзини “тўлақонли эмас” деб ҳис этиш ижтимоий яккаланиш ва атрофдагилардан узоқлашишга олиб келади. Киши одамларга ишонишга қийналади ва доимо рад этилишини кутади.
3. Самарадорлик ва муваффақиятнинг пасайиши. Ўзини айблаш мотивацияни сусайтиради, мақсадларга эришиш ва ўз салоҳиятини рўёбга чиқаришга тўсқинлик қилади. Ўзини танқид қилишга мойил бўлган одамлар кўпинча ўз имкониятларини паст баҳолайдилар ва самарали фаолиятдан қочадилар.
4. Жисмоний касалликлар. Ўзини танқид қилиш туфайли юзага келадиган узоқ муддатли стресс турли хил жисмоний муаммоларни келтириб чиқариши мумкин — бош оғриғидан тортиб сурункали касалликларгача.
5. Ўз-ўзини вайрон қилувчи хатти-ҳаракатлар. Ўзини “номукаммал” ҳис қилиш баъзан инсонни соғлиққа зарарли хатти-ҳаракатларга ундайди — меъёридан ортиқ овқатланиш, ўзига зарар етказиш каби.

Нима қилиш керак?

Муаммони тан олиш — уни енгиш йўлидаги биринчи қадамдир. Мана, аввало нималарга эътибор қаратиш муҳим.

1. Ички танқид ва ўзингизга бўлган ҳужумлар фаровонлигингизга жиддий зарар етказишини англанг. Шуни тушуниш муҳимки, сиз бундай муносабатга лойиқ эмассиз.
2. Ҳар куни ўзингизга нималар деяётганингизни кузатинг. Бу ички мулоқотда ўзини камситиш, айблаш, хатти-ҳаракатлари ва ташқи кўринишига ҳаддан ортиқ талаблар қўйиш белгиларини аниқланг. Бу қай даражада тез-тез ва қандай вазиятларда содир бўлишини қайд этинг.
3. Ички овозингизга четдан кузатувчи сифатида қулоқ тутинг. Тасаввур қилинг, бошқа биров сизга худди шундай оҳанг ва сўзлар билан мурожаат қилмоқда. Бунга қандай муносабат билдирган бўлардингиз? Эҳтимол, буни чуқур ҳақорат деб қабул қилиб, ўзингизни ҳимоя қилиш учун бор кучингизни сарфлаган бўлардингиз.
4. Ички танқидчи фаоллашганда, ўзингизни фикран тўхтатишни бошланг. Ўзингизга қўйилган барча айбловларга хотиржам, аммо қатъий жавоб қайтаринг. Аста-секин янада хайрихоҳ ва қўллаб-қувватловчи ички мулоқотга ўрганиб борасиз.

Албатта, ўзини камситишнинг ўрнашиб қолган қолипларидан қутулиш осон эмас. Аммо сиз албатта ҳаракат қилишингиз керак, чунки бу сизнинг руҳий ва жисмоний саломатлигингиз масаласидир. Қуйида ёрдам бериши мумкин бўлган бир нечта қўшимча тавсиялар келтирилган.

• Кундалик юритиб боринг, унда муваффақиятларингиз, ютуқларингиз ва ўзингиздан мамнун бўлган лаҳзаларингизни қайд этинг. Бу сизнинг кўпинча унутиб қўядиган ижобий фазилатларингизни кўришга ёрдам беради.
• Ўзингизни севинг. Ўзингизга қийинчиликни бошидан кечираётган яқин инсонингизга муносабатда бўлганингиздек муносабатда бўлинг: меҳр-шафқат, тушуниш ва қўллаб-қувватлаш билан.
• Атрофингизни сизни қадрлайдиган ва қабул қиладиган ижобий инсонлар билан ўраб олинг. Ўзингизни танқид қилишга ундайдиган кишилар билан мулоқот қилишдан сақланинг.
• Ўзингизга завқ берадиган ва аҳамиятли эканлигингизни ҳис қилишга ёрдам берадиган севимли машғулотларингиз ва қизиқишларингиз билан шуғулланинг.
• Психотерапевтга мурожаат қилинг. У ўзингизга бўлган муносабатингизнинг асосий сабабларини тушунишингизга ва уни ўзгартиришнинг самарали усулларини топишингизга ёрдам беради.