Мактаб ва “метан”даги ҳолат: жамият нега агрессив бўлиб қолган? 

Якунланаётган ҳафтада ижтимоий тармоқларда тарқалган 2 та видео кўплаб муҳокамаларга сабаб бўлди. Биринчи видео Тошкент шаҳридаги 103-сонли мактабда содир бўлган. Иккинчи видеодаги ҳолат эса Тошкент вилояти Юқори Чирчиқ тумани ҳудудида жойлашган метан заправкада. “Дарё” ушбу воқеаларни Жамшид Муслимов билан таҳлил қилади.

– Жамшид ака, биринчи видеода мактаб ўқувчилари ўз ўқитувчисини устидан кулиб, уни мазах қилмоқда. Иккинчи видеода эса бир тўда одамлар бир болани дўппосламоқда. Бу икки воқеа ўртасида сиз қандайдир боғлиқлик кўрмаяпсизми ва бу воқеликларни сиз нима деб атаган бўлар эдингиз?

– Бу икки воқеани бир-бирига боғлайдиган жиҳат – бу инсон омили. Яъни инсоннинг зўравонликка бўлган мойиллиги. Болаларда ва ёшларда бу табиий ҳолат. Бу ҳозирги замоннинг натижаси эмас, бундай ҳолатлар олдин ҳам бўлган. Метан қуйиш шохобчасида содир бўлган тўполон ҳам одамлардаги зўриқиш натижасида оломон руҳияти бирданига қўзғалиб кетган. Бу инсоннинг табиати. Инсоннинг табиатини тартибга солиб турувчи нарса эса маданият ҳисобланади. Бу маданиятнинг ичига ўзининг ва бошқаларнинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳурмат қилиш, одоб сақлаш кабилар киради.

– Михаил Булгаков ўзининг “Уста ва Маргарита” асарида “жодугарлик бир бошланмасин, бошланса, тўхтатиб бўлмай қолади” деб ёзган эди. Ўзбек жамиятида ваҳшийлик, тоқатсизлик ва ақлсизлик билан боғлиқ Булгаков таърифлаганидек “жодугарлик” бошландими? Агар бошланган бўлса, унинг сабаблари нимада?

– Ўзбек жамиятида “жодугарлик” авж олиб кетди деб ҳисобламайман. Лекин бундай ҳолатларни олдини олиш учун чоралар кўрилмаса, бу ҳолатлар авжига олиб, маданият ва одоб-ахлоқ орқада қолиб кетади. Бу худди коррупцияга ўхшайди. Агар коррупцияга қарши курашилмаса, у жамиятда ахлоқий жиноятдан нормал ҳолатга айланиб қолади. Худди шу сингари содир бўлаётган ваҳшийликлар бора-бора нормал ҳолатга айланиб кетиб қолиши мумкин.

– Бундай ҳолатларни олдини олиш учун қандай чоралар кўрилиши керак деб ҳисоблайсиз?

– Келинг, биринчи мактабдаги ҳолатдан бошласам. Болаларнинг зўравонлиги табиатан мавжуд. Совет даврида бундай ҳолатлар бўлмаган, деганлар ҳам бор. Бу бўлмаган гап. Совет даврида ҳам мактабларда шундай зўравонликлар учраб турган. Чунки ёш болаларда эмпатия ҳали шаклланмаган бўлади. Агар бола зерикиб кетса ҳам шундай ҳолат юз бериши мумкин. Боланинг зерикиши билан, катта одамнинг зерикиши ўртасида фарқ мавжуд. Бола болалардек ўйинга тўйина олмаса, дарслар уни қизиқтира олмаса, унга нисбатан қаттиқ муносабатда бўлинса, 3-4 соат дарсларда бола портлайди. Ва мана шу портлашга ҳам жисмонан, ҳам руҳан заиф ўқитувчи тўғри келиб қолса, у қурбон бўлади.

Мактабларда идеал дарслар ўтилганда ҳам, бундай ҳолатлар бўлмаслигига ҳеч ким кафолат бера олмайди. Шунинг учун ўқитувчиларда бундай вазиятларга аввалдан тайёрлик бўлиши керак. Агар дарс вақтида бирон ўқувчи шовқин кўтариб, синфда ғала-ғовур бошласа, ўқитувчи болага тенг келиб, унга куч ишлатишга ҳаракат қилмасин. Балки директорга хабар бериши ёки болаларнинг ота-онасига қўнғироқ қилиш мумкин. Лекин бу вазиятда болани ва унинг ота-онасини айбдор қилиб қўйиш керак эмас.

Газ қуйиш шохобчасидаги вазият бу катта одамларнинг муаммоси. Давлатда ҳар хил ҳолатлар бўлиб қолиши мумкин ва бундай ҳолатда одамлар ўзларини қандай тутишни билишлари керак. Лекин бензин йўқлиги, газ йўқлиги сурункали давом этганидан сўнг жамиятда ижтимоий зўриқиш юзага келади. Одамлар телевизорни ёқса бошқа гап кетаётган бўлади. Ҳеч ким вазиятни тушунтирмайди. Натижада одамлар ўзларида юзага келган саволларга жавоб топа олмайди ва инсонларнинг психикаси исён қилишни бошлайди. Яъни одам ичида зўриқиш тўпланиб, ташқарига чиқиш йўлларини излайди. Бундай ҳолатда кимнингдир ножўя ҳаракати, у инсонга провокация бўлиб қолиши мумкин. Натижада бу зўриқиш бир инсонга қаратилади.

Ижтимоий зўриқиш инсон онгида критик фикрлашни тўсиб қўяди. Газ шохобчасидаги ҳолат билан мактабдаги ҳолат бир-бирига ўхшаш. Бу ижтимоий психик ҳолат. Албатта, бу билан профессионал тарзда ишлаш керак.

– Бугун инсонлар гўё рангсиз одамга ўхшаб қолган. Уларни олдинга ундовчи ғоя йўқдек. Жамиятни қандай қилиб тирилтириш мумкин?

– Бу нарсани одамларни қандай кийим кийганидан билиб олсангиз бўлади. Ҳозир кўпчилик бўғиқ кийим кийиб олган. Бизни одамлар “думка”га тушиб қолган. Бунга баъзи муаммолар сабаб бўлиши мумкин. Масалан, ишсизлик, оилавий муаммолар, қарздорлик ва ҳоказо. Мана шундай зўриқиш ҳолатида яшовчи инсон ҳаёти рангсиз бўлади ва у ранг-баранг ҳаётга қайта олмайди.

Бундан ташқари, рангсиз ҳаётда яшовчи инсонларни бўш вақтлари бўлмайди. Бўш вақт нима дегани? Бизда бўш вақт деганда бекорчи, ишсиз одам тушунилади. Ишсиз одамнинг дард-хаёли иш топиш билан бўлади. Яъни у муаммо ичида. Бўш вақт – бу бир инсонни ўз ишларидан қутулиб, ўзи учун сарфлайдиган вақти ҳисобланади. Бундай вақт даромади йўлга қўйилган, эҳтиёжлари маълум даражада қопланган инсонларда мавжуд бўлади.

Уйқуга тўймаслик, витамин етишмаслиги, нотўғри овқатланиш, ижтимоий муаммолар ва носоғлом муҳит одамни рангсиз ҳаётга тушириб қўяди. Агар инсон ўзи шундай муҳитга тушиб қолганини онгли равишда сезса, кейинчалик бу ҳолатдан чиқиши мумкин. Яъни инсон рангсиз муҳитдан чиқиши учун ўзини таҳлил қилиши керак. Бу жуда оғир иш. Бу худди барон Мюнхгаузен ўзини ўзи сочидан тортиб, ботқоқликдан чиқарганга ўхшайди. Бу вазиятда одамларга таянч нуқтаси керак. Олдин бизни жамиятда таянч нуқта – дин бўлган. Ҳозир профессионал психологлар кўп. Одамлар билан шундай мулоқотни йўлга қўйиш лозим.

Тўлиқ суҳбатни  “Дарё”нинг YouTubeъдаги саҳифасида томоша қилишингиз мумкин.