Insonning o‘zi bo‘lgan haddan ziyod talabchanligi qanday muammolarni keltirib chiqaradi?

Ichki ovozimiz o‘zimizni tanqid qilishni boshlaydigan vaziyat barchamizga tanish. Bu muntazam ravishda o‘zini ayblash, tashqi ko‘rinishiga eʼtiroz bildirish, to‘xtovsiz aybdorlik hissi yoki hatto o‘zini kamsitish bilan namoyon bo‘lishi mumkin. Aslida, biz o‘zimiz uchun zaharli va zolim kishiga aylanamiz.

Psixolog Olga Romaniv Ledi Mailʼga o‘zini haddan tashqari tanqid qilish, yomonlash va o‘z qadr-qimmatini pasaytirish odatidan qanday qutulish mumkinligi haqida so‘zlab berdi.

O‘zini tanqid qilaverish — ruhiy salomatlikka atrofdagilarning ochiq zo‘ravonligidan kam bo‘lmagan darajada zarar yetkazadigan hissiy zo‘ravonlikning jiddiy shaklidir.

Bunday xulq-atvor paydo bo‘lishiga nima sabab bo‘lishini aniq aytish qiyin. Bu ota-onalar yoki yaqinlar bolani tez-tez tanqid qilgan va kamsitgan bolalikdagi jarohatlangan tajriba yoki sog‘lom o‘zini hurmat qilish tuyg‘usini shakllantirishi mumkin bo‘lgan yetarli mehr va qo‘llab-quvvatlashning yo‘qligi bo‘lishi mumkin.

Shuningdek, jamiyat bosimi va “ideal” tashqi ko‘rinish hamda muvaffaqiyat meʼyorlarini singdirish ham muhim rol o‘ynaydi. Inson o‘zini erishib bo‘lmaydigan timsollar bilan doimiy taqqoslayverar ekan, muqarrar ravishda o‘zining “nomukammalligini” his qila boshlaydi va ana shu ideallariga mos kelmasligi uchun o‘zini tanqid qiladi.

Bundan tashqari, o‘zini tanqid qilaverish xavotirlanish, tushkunlik, o‘zini past baholash yoki boshqa ruhiy muammolarning oqibati bo‘lishi mumkin. Ichki tanqid o‘ziga xos himoya mexanizmiga aylanadi — atrofdagilar tomonidan rad etilishning og‘riqli taʼsirini kamaytirish uchun kishi “o‘zini birinchi bo‘lib jazolashni” boshlaydi.

O‘zini tanqid qilaverish qanday oqibatlarga olib keladi?

Ko‘pchilik muntazam ravishda o‘zini tanqid qilish va qadrsizlantirishning qanchalik zararli ekanligini anglab yetmaydi. Vaholanki, bu juda jiddiy muammolarga sabab bo‘lishi mumkin.

1. Ruhiy salomatlikning yomonlashuvi. O‘zini doimiy ravishda hissiy hujumlarga duchor qilish natijasida, kishi stress, xavotir, tushkunlik va o‘ziga bo‘lgan ishonchning pasayishini boshdan kechiradi. Bu esa, o‘z navbatida, uning hayot sifatiga salbiy taʼsir ko‘rsatadi.
2. Ijtimoiy aloqalarning buzilishi. Haddan tashqari o‘zini tanqid qilish, o‘zini “to‘laqonli emas” deb his etish ijtimoiy yakkalanish va atrofdagilardan uzoqlashishga olib keladi. Kishi odamlarga ishonishga qiynaladi va doimo rad etilishini kutadi.
3. Samaradorlik va muvaffaqiyatning pasayishi. O‘zini ayblash motivatsiyani susaytiradi, maqsadlarga erishish va o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qiladi. O‘zini tanqid qilishga moyil bo‘lgan odamlar ko‘pincha o‘z imkoniyatlarini past baholaydilar va samarali faoliyatdan qochadilar.
4. Jismoniy kasalliklar. O‘zini tanqid qilish tufayli yuzaga keladigan uzoq muddatli stress turli xil jismoniy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin — bosh og‘rig‘idan tortib surunkali kasalliklargacha.
5. O‘z-o‘zini vayron qiluvchi xatti-harakatlar. O‘zini “nomukammal” his qilish baʼzan insonni sog‘liqqa zararli xatti-harakatlarga undaydi — meʼyoridan ortiq ovqatlanish, o‘ziga zarar yetkazish kabi.

Nima qilish kerak?

Muammoni tan olish — uni yengish yo‘lidagi birinchi qadamdir. Mana, avvalo nimalarga eʼtibor qaratish muhim.

1. Ichki tanqid va o‘zingizga bo‘lgan hujumlar farovonligingizga jiddiy zarar yetkazishini anglang. Shuni tushunish muhimki, siz bunday munosabatga loyiq emassiz.
2. Har kuni o‘zingizga nimalar deyayotganingizni kuzating. Bu ichki muloqotda o‘zini kamsitish, ayblash, xatti-harakatlari va tashqi ko‘rinishiga haddan ortiq talablar qo‘yish belgilarini aniqlang. Bu qay darajada tez-tez va qanday vaziyatlarda sodir bo‘lishini qayd eting.
3. Ichki ovozingizga chetdan kuzatuvchi sifatida quloq tuting. Tasavvur qiling, boshqa birov sizga xuddi shunday ohang va so‘zlar bilan murojaat qilmoqda. Bunga qanday munosabat bildirgan bo‘lardingiz? Ehtimol, buni chuqur haqorat deb qabul qilib, o‘zingizni himoya qilish uchun bor kuchingizni sarflagan bo‘lardingiz.
4. Ichki tanqidchi faollashganda, o‘zingizni fikran to‘xtatishni boshlang. O‘zingizga qo‘yilgan barcha ayblovlarga xotirjam, ammo qatʼiy javob qaytaring. Asta-sekin yanada xayrixoh va qo‘llab-quvvatlovchi ichki muloqotga o‘rganib borasiz.

Albatta, o‘zini kamsitishning o‘rnashib qolgan qoliplaridan qutulish oson emas. Ammo siz albatta harakat qilishingiz kerak, chunki bu sizning ruhiy va jismoniy salomatligingiz masalasidir. Quyida yordam berishi mumkin bo‘lgan bir nechta qo‘shimcha tavsiyalar keltirilgan.

• Kundalik yuritib boring, unda muvaffaqiyatlaringiz, yutuqlaringiz va o‘zingizdan mamnun bo‘lgan lahzalaringizni qayd eting. Bu sizning ko‘pincha unutib qo‘yadigan ijobiy fazilatlaringizni ko‘rishga yordam beradi.
• O‘zingizni seving. O‘zingizga qiyinchilikni boshidan kechirayotgan yaqin insoningizga munosabatda bo‘lganingizdek munosabatda bo‘ling: mehr-shafqat, tushunish va qo‘llab-quvvatlash bilan.
• Atrofingizni sizni qadrlaydigan va qabul qiladigan ijobiy insonlar bilan o‘rab oling. O‘zingizni tanqid qilishga undaydigan kishilar bilan muloqot qilishdan saqlaning.
• O‘zingizga zavq beradigan va ahamiyatli ekanligingizni his qilishga yordam beradigan sevimli mashg‘ulotlaringiz va qiziqishlaringiz bilan shug‘ullaning.
• Psixoterapevtga murojaat qiling. U o‘zingizga bo‘lgan munosabatingizning asosiy sabablarini tushunishingizga va uni o‘zgartirishning samarali usullarini topishingizga yordam beradi.