Жорий йилнинг 22 март куни тунда Россиянинг Москва вилоятидаги Crocus City Hall концерт залида теракт содир бўлди. Бир неча қуролланган киши концерт зали биносига бостириб кириб, оломонни отиб ташлаган, кейин эса бинони ёқиб юборган. Теракт оқибатида 133 киши ҳалок бўлган, 182 киши яраланган. Ушбу террористик ҳаракатни ИШИД ўз зиммасига олди. 24 март Россияда миллий мотам куни деб эълон қилинди.
“Дарё” ушбу мавзу атрофида иқтисодий таҳлилчи Шуҳрат Расул ва Ойбек Сирожовлар билан суҳбатлашди.
— Дастлаб, рўй берган фожиа тўғрисида қисқача тўхталиб ўтсак.
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
— Москва вилоятида юз берган воқеа ғайриинсоний террор ҳисобланади. Ушбу ҳодиса ҳақида ахборот жуда кўп. Ҳозир терактнинг тафсилотлари аниқланмоқда. Маълумотларга кўра, 145 нафар инсон ҳалок бўлган, ўнлаб инсонларнинг аҳволи оғир. Ҳозир томонлар бир-бирини айблашга киришиб кетган.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
— Ҳар қандай теракт кутилмаган ҳолатда юз беради. Энг ёмони, бу тинч аҳолига қаратилган бўлади. Бу ҳодиса 2004 йилда Бесландаги мактабда юз берган терактдан кейинги энг мудҳиш теракт сифатида эътироф этилмоқда.
— 7–8 март кунлари Россия Федерал хавфсизлик хизмати Москвада теракт содир этмоқчи бўлган ИШИДнинг Афғонистондаги Хуросон бўлими аъзоларини қўлга олган эди. Бундан ташқари, АҚШ разведкаси огоҳлантириш билан ҳам чиққанди. Нега Россия бундай огоҳлантиришларга эътибор қаратмади?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
— Ҳақиқатан ҳам, дастлаб Америка Қўшма Штатлари, кейин эса Буюк Британия ва бошқа Европа мамлакатларининг элчихоналари Москва яқинидаги фуқароларини огоҳлантирган эди. Бундан ташқари, АҚШ разведкаси россиялик ҳамкасбларига теракт ҳақида ахборотларни тақдим қилган. Лекин 19 март куни Россия президенти Владимир Путин хавфсизлик масаласида катта йиғилиш ўтказиб, бу огоҳлантиришларни шантаж деб атаган эди. Шундан 3 кун ўтиб, теракт юз берди. Ҳали кўп маълумотлар очиқлангани йўқ. Ҳозир ҳар бир томоннинг ушбу терактга қараши турлича.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
— Назаримда, Ғарбнинг огоҳлантиришларидан кейин Россиянинг хавфсизлик тизими асосий эътиборни сайловга қаратди ва хавфсизлик кучайтирилди. Президентлик сайлови ўтгач, Путин хавфсизлик тизими вакиллари билан учрашиб, Ғарбнинг огоҳлантиришлари шантаж эканлигини, аммо ҳушёрликни йўқотмасликни таъкидлаган эди.
Теракт қаерда ва қачон юз беришини аниқлаш жуда мураккаб масала. Мисол учун, 2001 йил 11 сентябрь куни АҚШда юз берган террористик ҳаракат бўйича айнан Россия Американи огоҳлантирган эди. Лекин шунга қарамасдан теракт юз берган. Яъни огоҳлантириш ўз йўлига, бироқ террористик ҳаракатни аниқлаб, унинг олдини олиш мураккаб масала.
— Бу терактни ИШИД ўз бўйнига олди. Лекин Россия ушбу ишда Украина ва Ғарбнинг қўли борлигини иддао қилмоқда. АҚШ ва Европа давлатлари Украинанинг алоқаси йўқлигини таъкидламоқда. Бу терактни ким ва нима мақсадда амалга оширган бўлиши мумкин?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
— Бу терактни ким уюштиргани ҳақида 4 та қараш мавжуд. Биринчиси — ИШИД ўз сайтида бу ишни амалга оширгани ҳақида маълумот берди. Уларнинг таъкидлашича, бу теракт орқали Сурия, Афғонистон ва Чеченистон учун Россиядан ўч олишган. Ғарб матбуоти ҳам буни тасдиқламоқда. Аммо Чеченистондаги уруш ҳаракатларига салкам 20 йил бўлди. 20 йил ўтиб, бу уруш ИШИДнинг ёдига тушиб қолиши бир оз шубҳали. Лекин 2015 йилда Россия Сурияда ИШИДга қарши кураш учун ўз ҳарбийларини киритган ва Суриядаги фуқаролар уруши даври (2015–2017)да Россия ҳарбий кучлари энг катта гуманитар инқирозни келтириб чиқарган. Россия ҳарбийлари 1,5 миллион нафар аҳолига эга бўлган Алеппо шаҳрини тўлиқ йўқ қилган эди.
Иккинчиси — Россия бу терактда асосан Ғарб ва Украинани айбламоқда. Россия телевидениеси ҳали тергов ва суд жараёнлари тугамасдан туриб, бу иш ортида АҚШнинг қулоқлари кўринаётгани, Америка бу терактни Украина қўли билан амалга оширганини иддао қилмоқда.
Учинчиси — Ғарб эса бу ишни ИШИД амалга оширганини таъкидламоқда. Ғарб талқинига кўра, Россиянинг Ғарбни айблашидан бош мақсади — халқни Украинага қарши уруш учун оёққа турғизиш. Лекин бошқа айрим таҳлилчиларнинг фикрича, бу терактни Россиянинг ўзи амалга оширган. Мисол учун, Украина президенти Владимир Зеленский очиқчасига Путиннинг ўзини айблади. Таҳлилчиларнинг фикрига кўра, бундан кўзланган 3 та мақсад бор. Биринчидан, Россия халқини Украина ва Ғарбга қарши ҳукумат атрофида бирлаштириш. Чунки Россия халқи уруш чўзилиб кетганидан норози. Мисол учун, Александр Навальнийнинг вафоти муносабати билан 50 мингга яқин одам намойишга чиққан. Шунингдек, президентлик сайловида ҳам норозилик ҳаракатлари юз берди. Иккинчидан, яқинда янги мобилизация эълон қилиниши мумкин ва шунга халқни тайёрлаш. Учинчидан, юз берган теракт ортидан Украинани янада кўпроқ бомбардимон қилиш. Чунки Россия ўз саноатини ҳарбий саноатга ўтказди. Масалан, охирги икки кун ичида Россия 150 та ракета ва дрон билан Украинани шафқатсизларча бомбардимон қилди.
Ҳозирда нейтрал бўлган мамлакатлар ким айбдор эканлиги аниқланиб, қатъий жазо тайинланишини қўллаб-қувватламоқда. Ҳозир дунёнинг бу воқеага реакцияси шундан иборат.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
— Теракт содир бўлганидан 2 соат ўтиб, АҚШ ушбу воқеаларни ИШИДнинг Афғонистондаги Хуросон бўлими амалга оширганини таъкидлади. Энг қизиғи, теракт ҳали бартараф этилмасдан бундай баёнотлар чиқди. Мутахассисларнинг маълум қилишича, бу гуруҳ асосан Афғонистонда фаолият кўрсатади. Ҳозирда уларнинг сони мингга яқин. Улар на молиявий, на ҳарбий жиҳатдан бошқа мамлакатларда теракт уюштиришга қурби етади.
Ушланган террорчилар бу ишни пул эвазига қилганини тергов жараёнида айтиб ўтди. Демак, бу иш бошқа учинчи томоннинг қўли билан амалга оширилган бўлиши мумкин. Яна бир жиҳат, ИШИД амалга оширган терактларнинг аксариятида террорист ўзини ўзи портлатиб юборган. Қизиғи, бу террорчилар қочиб кетган.
Террористлар Украина чегарасига қочгани туфайли Россия уларни Украина ёллаган, деб иддао қилмоқда. Чунки бундай терактлар Украина томонидан бир неча бор уюштирилган. Бундан ташқари, Украина хавфсизлик раҳбари “биз Россияга ҳали кўп таъсир кўрсатамиз”, дея баёнотлар берган эди.
Агар бу ишни “Россиянинг ўзи амалга оширган”, деган версияни таҳлил қилиб кўрсак, бу ерда ҳам ўзига хос мантиқсизлик бор. Чунки бугун Россияда олдин эълон қилинган мобилизация ўз кучида. Янги мобилизация эълон қилишга ҳожат йўқ. Шунингдек, ҳар қандай теракт махсус кучларнинг мағлубияти ҳисобланади ва уларни обрўсизлантиради. Яъни аксарият ҳолларда улар бундай теракт ўтказишдан манфаатдор эмас. Лекин охирги вақтларда қайсидир мамлакатда теракт юз берса, буни ўша ердаги ҳукуматнинг ўзи уюштирган, деган конспирологик қараш мавжуд. Менинг назаримда, ҳамма нарса ошкор бўлиши керак. Яъни буни ким амалга оширгани аниқланиши ва чора кўрилиши лозим.
Ҳар қандай террористик ҳаракатдан мавжуд сиёсий кучлар фойда олишга ҳаракат қилади. Масаланинг мураккаблиги ҳам шунда. Агар охирги вақтларда Россия-Украина урушида юз берган воқеаларни таҳлил қилсак, ҳар икки томон музокаралар столига ўтириш масаласини кўриб чиқаётган эди. Лекин бу орада Франция президенти Эммануэл Макроннинг чиқиши дард устига чипқон бўлди.
Ҳозир Россияда 5 миллиондан ортиқ Марказий Осиё мамлакатларидан ишлаш учун борган фуқаролар бор. Бугундан бошлаб уларнинг яшаш жойларини текшириш бошланган. Уларнинг орасида ноқонуний юрган фуқаролар кўп. Назаримда, энди ноқонуний юрган мигрантларни фронтга жўнатиш кучайиши мумкин. Калаванинг учини томонлар қандай қарор қабул қилишдан келиб чиқиб топиш мумкин бўлади.
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
— Россия террористлар Украинага қочмоқчи бўлаётганини таъкидламоқда. Лекин Беларуснинг Москвадаги элчиси Беларусь махсус кучлари террористларни қўлга олишда иштирок этгани, террорчилар Беларусдан 16 километр узоқликда қўлга олинганини айтди. Бу гаплар расмий Москва айтаётган гапларга мутлақо тескари.
Террорчиларни қўлга олиш жараёни акс этган видеолавҳалар тарқалди. Тергов натижаларига кўра ҳамма нарса аён бўлади, деб ўйласак, соддалик бўлади. Чунки терговни Россия олиб боради. Бундан ташқари, Россия ҳукумати ва бутун матбуоти фақат бир томонни айблаб қўйиши тергов ва суриштирувнинг объектив амалга оширилишида катта шубҳалар уйғотади. Террорчилар Зеленскийнинг қўлидан пул олдик, дейиши ҳам мумкин. Сабаби уларни қандай “сайратиш” Россиянинг қўлида.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
— Ҳозир Ғарб ҳам тергов жараёнлари шаффоф бўлишига ишонмаяпти. Қизиғи, террорчилар ишни бажариб бўлгач, бемалол машинага ўтириб қочиб кетган. Ўт ўчирувчилар ҳам етиб келиши керак бўлган вақтдан анча кечикиб келган. Ҳозир биз фақат маълумотларни ОАВлардан олмоқдамиз. Ҳали расмий маълумот берилганича йўқ. Энди кўп нарса Путиннинг қандай қарор қабул қилишига боғлиқ.
Айни дамда Россия-Украина уруши глобал урушга айланиб кетиши эҳтимоли катта. Шунинг учун урушни тезроқ тугатиш керак. Мана шундай терактлар эҳтиросларни жунбишга келтириб, кескин қарор қабул қилишга олиб келади. Бу воқеа Россия ҳарбийлари фуқаролик объектларини ёки ҳукумат биноларини бомбардимон қилиши учун асос бўлиши мумкин. Унданда хавфлиси, Россия Украинада жойлашган атом электр станцияларини портлатиши мумкин. Бу глобал ҳалокатга олиб келади.
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
— ИШИД Марказий Осиё давлатлари учун ҳам реал хавф ҳисобланади. Бу моргинал ташкилот, уларнинг ўз дунёқарашлари мавжуд. Энг ёмони, минтақада буларга ён босувчи қатлам мавжуд. Бу маънода Ўзбекистон учун ҳам хавф бор. Агар кимдир пул берса, пул эвазига шундай ёвузликни қиладиган инсонлар топилар экан.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
— Бугун Афғонистон ҳудудида нафақат ИШИД, балки 100 дан ошиқ террористик гуруҳлар мавжуд. Чунки “Толибон” ҳали Афғонистонда барқарорликни ўрнатганича йўқ. Шунинг учун бунга ечим сифатида хавфсизлик чораларини кучайтириш зарур. Агар ўша бинода қуролланган бир нечта хавфсизлик ходими бўлганида, балки террорчилар бу ишни амалга ошира олмаган бўлармиди? Бу оддий фуқароларга ноқулайлик туғдириши мумкин. Лекин хавфсизликни бунданда қулайроқ тарзда таъминлашнинг иложи йўқ.
Журналист Сардор Али суҳбатлашди
Изоҳ (0)