IMARC Group (халқаро бозор таҳлили бўйича тадқиқот ва маслаҳатлашув гуруҳи) маълумотларига кўра, Марказий Осиёнинг электрон тижорат бозор ҳажми 2022 йилга келиб 8 миллиард долларни ташкил этди.
Кейинги беш йил ичида ўсиш 25,4 фоизни ташкил этади. COVID-19 пандемияси электрон тижоратни ривожлантиришга катта туртки бўлди. Айнан коронавирус онлайн платформаларнинг кенг қўлланишига олиб келди. Шунингдек, ривожланаётган Интернет инфраструктураси ва унга кириш имкониятларининг шаҳар ва қишлоқ аҳолиси орасида кенгайиши кўпроқ имкониятларни очади ва бозорнинг секин, аммо барқарор ўсишини қўллаб-қувватлайди.
Бироқ Марказий Осиёнинг электрон тижорат соҳасидаги экспертлар фикрича, давлат аппарати бундай тараққиёт ортидан етиб кела олмаяпти. Жараённинг барча иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тартибга солиш учун алоҳида қонун лозим. Қонунни қабул қилган давлатлар уни шошилинч равишда тайёрлаган, унинг меъёрлари хом ва ишланмаган, деб ҳисоблайди экспертлар.
Масалан, Тожикистонда алоҳида Инновация ва рақамли технологиялар агентлиги ташкил этилган. Бугунги саноат қандай муаммоларга дуч келмоқда ва вазиятни қандай яхшилаш мумкинлиги ҳақида Марказий Осиё мамлакатлари иқтисодчилари сўзлаб беришди. Улар таҳлил ва таклифларни тайёрлаб, келаси B5+1 форумида Олмаотада 14—15 мартда овоз беришади.
Марказий Осиёдаги электрон савдо бозор ҳажми 8 млрд тенгени ташкил қилади
2023 йил май ойида B5+1 махсус ишчи гуруҳи ташкил этилди, унга минтақавий ННТ ва бизнес вакиллари кирди. Ишчи гуруҳга Марказий Осиёнинг беш мамлакати вакиллари: Қозоғистон, Қирғизистон, Ўзбекистон, Тожикистон ва Туркманистон кирди. Бир йил ичида экспертлар халқаро институтлар билан ҳамкорлик қилиб, Миллий ишбилармонлик кун тартибида иштирок этганликлари ва мамлакатлар ҳукуматларига ўз таклифларини тақдим этганликлари натижасида айрим натижаларга эришдилар.
Минтақанинг ўсиб бораётган аҳолиси кенг истеъмол бозорини ва ўсиб бораётган меҳнат ресурсларини шакллантиради. Марказий Осиёнинг 77 миллион аҳолиси йилдан йилга деярли 2 фоизга ўсиб бормоқда. БМТ баҳоларига кўра, 2040 йилгача бўлган даврда минтақада йиллик демографик ўсиш ўртача 1,1 фоизни ташкил этади. Демография Марказий Осиё мамлакатларининг иқтисодиётлари ўсиши учун фойдадир.
KPMG Cаspian (2022) маълумотларига кўра, 2023 йилда Қозоғистонда электрон тижорат бозори 19 фоизга, яъни 5 миллиард долларга ўсиши кутилмоқда. Ўзбекистон бозори ҳақида гапирганда, 2026 йилга келиб у 1 миллиард долларга етиши прогноз қилинмоқда.
Нодавлат ташкилот Technо Women раиси, Digital Transformation ОF асосчиси Азиза Шужеева МДҲ давлат раҳбарлари даражасида электрон тижоратни ривожлантириш тўғрисида битим имзолашни таклиф қилмоқда. Ҳужжат мавжуд бўлиши қонунчилик ва тартибга солишни уйғунлаштиришда реал рағбат бера олади.
Онлайн муҳитда истеъмолчилар ва бизнес ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи, шунингдек, онлайн тўловларнинг хавфсизлигини таъминлайдиган норматив ҳужжатларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш зарур. Божхона инфратузилмасини ривожлантириш ва товарларни расмийлаштиришда ахборот тизимларини интеграциялаш зарур, бу тартибга солиш муддатларини тубдан қисқартириш имконини беради. Давлат электрон тижорат соҳасида ривожланишни истаган тадбиркорларга молиявий кўмак ва ўқув дастурларини тақдим эта олади. Шунингдек, тужжарлар, савдогарлар, ҳунармандлар ва бошқа КМК субъектлари учун соддалаштирилган ва тушунарли солиқ маъмуриятини яратиш жуда муҳим”, — дейди Азиза Шужеева.
Ушбу ва бошқа муҳим таклифлар 14—15 март кунлари Олмаотадаги B5+1 форумида муҳокама қилинади.
Электрон тижоратни ривожлантиришга тўсқинлик қилувчи тўсиқлар
Ижобий кўрсаткичлар билан бир қаторда, электрон тижорат бозори ўз салоҳиятидан тўлиқ фойдаланмаётган муаммолар мавжуд.
Электрон тижоратдаги тўсиқлар:
- логистика (ҳудудда етарли даражада авиарейслар, темирйўллар ва ҳ.к. етишмаслиги);
- электрон тижорат интернетга кириш имкониятларининг ўсишига мос равишда ривожланмаяпти;
- миллий валюталарнинг девалвацияси ва хом ашё маҳсулотлари нархларининг ошиши хавф сифатида кўрилмоқда;
- электрон тижорат савдо соҳаси жамоат ишончининг паст даражасидан азият чекмоқда;
- маълумотлар ҳимояси заиф;
- лицензиялаш, солиқ солиш жараёни йўлга қўйилмаган.
Марказий Осиёдаги ҳар бир алоҳида мамлакатдаги муаммоларни билиш тўсиқларни енгишни осонлаштиради. Масалан, бир неча мамлакатлар аллақачон электрон тижорат тўғрисидаги қонунни қабул қилган. Қирғизистон қонунни ишлаб чиққан давлатларнинг биринчиси бўлди.
“Бизда асосий тушунчалар бўйича ўз таклифларимиз бор. Масалан, электрон тижорат оператори, божхона омбори оператори, бозор хавфсизлиги каби тушунчалар мавжуд. Бизда истеъмолчиларни ҳимоя қилиш тўғрисида қонун, реклама тўғрисида қонун ва электрон савдо тўғрисидаги қонун борлиги, демак, ишчи гуруҳ ўз тавсияларини ишлаб чиққан ҳолда уларни ҳозирги замон талабларига мослаштириши кераклиги англашилади”, — дейди Қирғизистон Республикасида IBECА дастурининг миллий эксперти, Қирғизистон Республикасининг АҚШдаги собиқ элчиси Муктар Жумалиев.
Маълумот сифатида, Қирғизистонда интернетга 5,2 миллион фойдаланувчи кириш имкониятига эга, ижтимоий тармоқларнинг фаол фойдаланувчилари — 2,7 миллион киши, интернетга кириш учун мобил қурилмалардан фойдаланадиганлар сони 8,9 фоизни ташкил қилади.
Шунингдек, экспертлар чегараларни кесиб ўтиш, транспорт инфраструктураси масалаларида муаммолар борлигини таъкидлашмоқда. Давлат томонидан бутун ҳудудни норматив-ҳуқуқий асосни такомиллаштиришда кўмак бўлади.
Масалан, банклар аллақачон ҳамкорлик қилишни бошлаганлар: Қирғизистоннинг “Н-банк”и ва Қозоғистоннинг “Каспий” банки битимни имзолашди, демак икки мамлакат банкларининг иловалари бир-бирини қўллаб-қувватлайди. Энди Қирғизистонда деярли ҳар қандай тўловни Н-банк иловаси орқали онлайн тўлаш мумкин.
Электрон тижорат учун биринчи агентлик
Тожикистонда сўнгги икки йил давомида давлат электрон тижоратни фаол ривожлантирмоқда: 2022 йилда электрон савдо тўғрисидаги қонун қабул қилинган, сўнгра президент томонидан давлат хизматлари бўйича нақдсиз ҳисоб-китобларни кенгайтириш чоралари тўғрисида фармон чиқарилган. Энди барча фискал тўловлар, шунингдек, коммунал хизматлар ҳам тўғридан тўғри нақдсиз ҳисоб-китобга ўтказилди. Тожикистонда сўнгги беш йил ичида электрон ҳамён карталари каби тўловлар бир неча баробар ортди.
2024 йилнинг бошида ҳукуматнинг қарори билан Инновациялар ва рақамли технологиялар бўйича янги агентлик ташкил этилган, унинг асосий йўналишларидан бири электрон тижоратни ривожлантириш ҳисобланади. Ҳозирча Тожикистон бу соҳада ҳуқуқ ва мажбуриятларни тартибга солиш учун алоҳида идора яратган ягона давлатдир.
“Бизнинг электрон тижорат тўғрисидаги қонунимизда қалбаки хизматлар ва мос келмайдиган товарлардан ҳимоя қилиш ва уларнинг ҳуқуқларини тартибга солиш механизмлари йўқ. Локал муаммо бор: курерлик хизматлари ва етказиб бериш почта хизматларига тенглаштирилган бир қарор билан тартибга солинади. Тадбиркорлар барча механизмлардан ўтишлари, почта фаолияти учун минимал талабларга мос келишлари керак. Биз электрон тижорат билан шуғулланадиганлар учун лицензиялашнинг инсонпарвар ва енгил вариантини таклиф қилиш керак, деб ҳисоблаймиз. Бу бозорнинг ривожланишига таъсир кўрсатади, чунки бундай хизматлар кўпроқ бўлса, рақобат ва сифат яхшиланади”, — деб ўз мамлакатида муаммоларни тавсифлаб берди Тожикистондаги IBECА дастурининг миллий эксперти Алишер Шерназаров.
Электрон тижорат битимлари учун алоҳида банк ҳисобрақамлари
Ўзбекистонда 2022 йилда жорий этилган қонун тадбиркорларнинг ҳуқуқларини чеклаган. Масалан, ишчи гуруҳнинг аъзолари хорижий серверларда ўзларининг онлайн дўконларини жойлаштиришда қийинчиликларни қайд этдилар. Маҳаллий серверлар етарлича инфратузилмага, сифат ва хизмат даражасига эга эмас. Бир томондан, қонун чиқарувчилар буни маҳаллий серверларни ривожлантириш учун қилди, лекин қувват имкониятларини олдиндан ҳисобга олинмади ва энди қонун бизнесменларга салбий таъсир кўрсатмоқда.
Ўзбекистонда транспорт логистикаси яхши ривожланган. Транспорт тармоғи бутун мамлакатни қамраб олган, шунингдек, сифатли интернетга уланиш имконияти ҳам мавжуд. Аммо логистика соҳасида камчиликлар мавжуд, масалан, омборлар етишмайди, ер участкаларининг маркетплейс учун мақсадга мувофиқ фойдаланишларида ўзгаришлар мавжуд. Маълумотларни ҳимоя қилиш ва истеъмолчиларни ҳимоялаш масалалари ечилмаган.
“Биз электрон тижорат корхоналари учун махсус банк ҳисобрақамларини жорий этишни таклиф этамиз. Бундай амалиётга биз қатор давлатларда, жумладан, Қирғизистонда ҳам гувоҳ бўлдик. Махсус ҳисобларда тадбиркорлар фақатгина электрон тижорат билан боғлиқ битимларни кузатишади. Булар анъанавий савдо ва электрон тижоратни бир-биридан ажратиш учун зарур. Ўзбекистонда турли солиқ имтиёзларини берувчи давлат кўмаги амалда, аммо бухгалтерлик ҳисобини юритиш мураккаблиги, компетенсия етарли эмаслиги учун аксарият ҳолларда имтиёзлардан фойдалана олмайдилар”, — деди Ўзбекистондаги IBECА дастури бўйича миллий эксперт Олжас Рискелди.
Экспертлар маркетплейсларга ҳукумат органлари ва солиқ, божхона идоралари ўртасида воситачи бўлишларига рухсат беришни таклиф қилишмоқда. Ривожланган транспорт логистикаси ва маркетплейс мавжуд бўлганига қарамасдан, сотувчилар етишмаслиги сезилади.
Асосий майдонларда сотувчилар сони бор-йўғи 500 нафарга етади, ваҳоланки, Ўзбекистон аҳолиси кўп ва улкан бозорга эга мамлакат. Ҳозир маркетплейслар бепул тарзда сотувчиларга солиқ ва божхона ҳисоботи юритишда ёрдам беришга тайёр, бунинг учун фақатгина ҳукумат томонидан рухсат берилиши қолган. Бундай халқаро амалиёт Сингапур, АҚШ ва бошқа ривожланган давлатларда қўлланади.
Марказий Осиё мамлакатлари учун ҳукумат органлари ва бизнес ассосиацияларнинг Made in Central Asia бренди остида миллий маҳсулотлар сифати сертификацияси ва уйғунлаштиришни илгари суриш бўйича ҳамкорлик улкан ютуқ бўлади. Бу электрон тижорат соҳасида стандартлар ва меъёрларни ишлаб чиқишга ва соҳани ривожлантиришга, шунингдек, бизнеснинг манфаатларини ҳимоя қилишга ёрдам беради.
Экспертларнинг фикрича, Марказий Осиё мамлакатлари 2030 йилга бориб электрон тижорат улушини савдо айланмасининг 20 фоизигача оширишни бемалол мақсад қилиб қўйишлари мумкин. Бу минтақанинг иқтисодий самарадорлигини оширишга, харажатларни камайтиришга ва интеграциялашув жараёнларини тезлаштиришга, инфраструктура модернизациясига ва минтақаларда иш ўринлари яратишга ёрдам беради.
Бу бизнесга ўз маҳсулотлари ва хизматларини бутун мамлакат бўйлаб сотиш имкониятини беради, ўз навбатида, аёлларнинг продуктив бандлигини оширишга таъсир кўрсатади.
Изоҳ (0)