1 январь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Америкадаги қулларни озод қилиш тўғрисидаги манифестни имзолаган Линкольн, илоҳий наслидан воз кечган император Хорихито ҳамда Кубада инқилоб уюштирган Фидел Кастрога оид фактлар ўрин олган.
Қулларнинг озодлиги тўғрисидаги манифест
1863 йил 1 январь куни АҚШда Авраам Линкольннинг қулларни озод этиш тўғрисида манифести эълон қилинган. Бу АҚШда Шимол ва Жануб ўртасида бошланган фуқаролик урушида муҳим аҳамият касб этганди.1862 йил 22 сентябрь куни президент Авраам Линкольн янгича йўл тутиб, бу борадаги қарама-қаршиликка ҳал қилувчи қадамни ташлаган. У қулларни озод этиш ҳақидаги дастлабки манифестни эълон қилган бўлиб, унда барча штатлардаги қуллар 1863 йил 1 январда ҳам исённи давом эттириши келтирилган.
Орадан 100 кун ўтгач, 1 январь куни Қулларни озод этиш тўғрисидаги манифест чиқарилган ва унда қулдорлик бекор қилинадиган 10 та штат келтирилган. Қизиқ жиҳати, манифест Шимолни қўллаб-қувватловчи нейтрал штатни қамраб олган. Барча қулларнинг озод этилишини эса орадан 2,5 йил ўтгач АҚШ Конституциясига киритилган 13-ўзгартириш таъминлаган. Шунга қарамай, манифест эълон қилинганида афроамерикаликларни шимолликларнинг иттифоқ армиясига қабул қилиниш бошланган. Тез орада улар сафига 200 минг қора танли аскар қабул қилинган ва бу урушни Шимол фойдасига ҳал этилишига хизмат қилган.
Манифестда Қўшма Штатларга қарши исён ҳолатида бўлган барча штатлар ҳудудларида қуллар 1863 йил 1 январдан озод ҳисобланиши келтирилган. АҚШ ижро ҳукумати, жумладан, ҳарбийлар ва ҳарбий-денгиз органлари ушбу шахсларнинг озодлигини тан олади ва таъминлайди, уларни бостиришга ёки ҳақиқий озодликка эришиш учун қилган ҳаракатларни бостиришга йўналтирилган бирор чорани қўлламайди.
Линкольн ўзи ким эди?
АҚШнинг 16-президенти Авраам Линкольн мулкдор оилада дунёга келган. Отаси Томас Линкольн иккита фермер хўжалигига эга бўлиб, анча бадавлат инсон эди. Лекин кейинроқ ерларни қонуний ўзлаштириш билан боғлиқ муаммо сабаб Томас Линкольн бор давлатидан айрилади ва оила янги ерларга эга бўлиш учун Кентуккидан Indiaна штатига кўчиб ўтган. Ёш Авраам улғайиши билан рўзғорга қарашиш, турмуш камини тўлдириш учун бор ҳунарини ишга солиб, ишлай бошлаган.
1830 йил Линкольнлар Иллинойс штатининг Ню-Saleм шаҳрига кўчиб ўтган. Ню-Saleмга яқин бўлган Миссисипи дарёси бўйлаб юк ташиш хизматига ишга кирган Авраам Линкольн дарё орқали АҚШнинг ўша пайтдаги энг йирик шаҳарларидан бири — Янги Орлеанга боради. Бу ерда у илк бор қул бозорини кўради. Ёш Авраам руҳиятида кўрганлари жиддий из қолдиради ва унинг қулликка қарши ҳаракат аъзосига айланишига туртки беради.
Тез орада Авраам Иллинойс штати қонун чиқарувчи органи сайловларида қатнашган ва мағлуб бўлган. Мағлубиятдан сўнг почта бўлимига ишга кириб, китоб ва сиёсий газеталарни ўқишга муккасидан кетган. Кейинги сайловларда ғалаба қозонган Авраам ўз қарашларига мос келувчи принципларга эга Вигилар (Англияда вужудга келган савдо-саноат вакиллари партияси, давомчиси — ҳозирги Либераллар партияси) партияси сафига қўшилган.
Иллинойс штатининг маҳаллий қонун чиқарувчи органига сайланган Авраам Линкольн Вигилар партияси етакчилари Ҳенри Клей ва Даниэль Вебстер ортидан эргашиб, қулликка қарши бонг урган. Виги партияси қарашларини қўллаб-қувватлаб, қишлоқ хўжалигига қараганда савдо ва шаҳар ишлаб чиқариши фойдалироқ эканига диққатни қаратган (чунки бу даврда қишлоқ хўжалигида асосан қуллар меҳнатидан фойдаланилар эди).
1846 йили Конгресснинг Вакиллар палатасига сайланган Авраам Линкольн президент Жеймс Нокс Полкнинг Мексика билан урушини қоралаган. Бу урушда Мексика АҚШ фойдасига ўзининг ярим ҳудудидан айрилади. АҚШ қўшинлари ҳозирги Ню-Мексика, Калифорния, Аризона, Невада ва Юта штатларини мексикаликлардан тортиб олган. Шу сабаб ҳам америкаликлар учун бу уруш фахрга айланади ва унга қарши чиққан Авраам Линкольн обрўси анчагина тушиб кетган. Натижада кейинги сайловларда қатнашмасликка қарор қилган Линкольн Спрингфилдга қайтиб келган.
Депутатлик йиллари демократик қарашлари шаклланган Линкольн аёлларга ҳам сайлов ҳуқуқи бериш тарафдори эди, шунингдек, қулликка қарши бўлса-да, буни экстремал (тезкор) чоралар билан йўқ қилишни ҳам ёқламаган. Сабаби бундай ҳаракат қулчиликка асосланган штатларнинг кескин норозилигига олиб келиши ва иттифоқ бирлигига хавф солиши мумкин эди. Америкалик ватанпарвар сифатида Авраам Линкольн иттифоқ яхлитлигини ҳар қандай нарсадан устун қўйган.
Вигилар партияси тарқала бошлагач, АҚШдаги кўплаб вигилар сингари Авраам Линкольн ҳам янги Республикачилар партиясига қўшилади. Сиёсатдан бироз узоқлашиб, ҳуқуқшунослик билан фаол шуғуллана бошлайди.
Ўша йилнинг 6 октябрида Линкольн омма олдида нутқ сўзлайди ва қулликнинг давом этишини қаттиқ қоралайди. Қулликни АҚШ Мустақиллик декларацияси қоидаларининг бузилиши деб атайди.
1860 йили доимий ўткир нутқлари сабаб Республикачилар партияси Авраам Линкольнни президентликка номзод этиб кўрсатишга қарор қилади. Анча тажрибали ва обрўли партиядоши, сенатор Уильям Стюардни ортда қолдириб, Республикачилар партиясидан сайловларда қатнашади.
Қулликка қарши бўлган шимолий штатлар Линкольн номзодига овоз беради. Қулчилик тарафдорлари кўп бўлган жануб эса иккига бўлинади. Демократлар партиясидан номзодлар Стивен Дуглас ва Кебел Брекинридж, Конституциявий иттифоқ партияси номзоди Жон Белл президентлик учун курашади. Натижада қулчилик тарафдорлари овози учга бўлинганда, қулликка қаршилар ягона номзод Авраам Линкольнга овоз беради ва 1861 йил 4 март кунидан Линкольн АҚШнинг ўн олтинчи президентига айланади.
Авраам Линкольн қулчиликка қарши бўлган Республикачилар партиясидан президентга айланган илк номзод эди. Унинг президентликка сайланиши АҚШда узоқ йиллардан бери давом этаётган курашда ниҳоят қулчиликка қаршиларнинг ғалабасини англатарди.
Оддий инсонга айланган император Хорихито
1946 йил 1 январь куни Япония императори Хирохито расман илоҳий насабидан воз кечган. Иккинчи жаҳон урушидаги мағлубият мамлакат тарихида жиддий из қолдирган — оддий балиқчилардан тортиб императоргача бўлган ҳар бир киши ғолиблар томонидан айтилган қоидалар бўйича яшашни ўрганиши керак эди.Тахтга 1926 йилда ўтирган император Хирохито урушга тайёргарлик вақтида ва урушнинг ўзида ҳам асосан миллатни бирлаштирувчи ҳамда илҳомлантирувчи рамзий шахсга айланган. Босқиннинг аниқ режалари вазирлар ва ҳарбийлар томонидан ишлаб чиқилган, Хирохито уларни индамай маъқуллаб келган холос.
1945 йилда уруш Япониянинг тўлиқ мағлубияти билан якунлангач, япон элитаси вакиллари устини қора булутлар қоплаган. Бу Хирохитонинг ўзига ҳам тааллуқли эди — 15 август куни император шахсан халққа мурожаат қилиб, сўзсиз таслим бўлишни эълон қилганига қарамай, ғалаба қозонган коалициянинг кўплаб вакиллари императорни бошқа япон ҳарбий жиноятчилари билан бирга суд мажлисида кўришни хоҳлаган.
Сўзсиз таслим бўлиш императорни ҳатто ўз тақдирига бирор таъсир кўрсатиш имкониятидан ҳам маҳрум этганди. 1945 йил сентябрда Япония де-фактор суверенитетини йўқотган. Ҳукумат функциялари АҚШ генерали Дуглас Макартур бошчилик қилган Иттифоқ кучлари олий қўмондонлигига ўтган.
Америка томонидан уюштирилган бомбардимонлар оқибатида Япония 98 та шаҳрида айрилган — бу жами турар жой фондининг чорак қисмини ташкил этарди. Совет армияси Манжурияга кириб, у ердаги қўғирчоқ ҳокимиятни тугатган, АҚШ эса Кореянинг шимол ва жанубини эгаллаган. Америка қўшинлари Япония таркибига қайтган Рюкю оролига жойлаштирилган ва 1970 йиллар бошига келибгина Совет Иттифоқи Сахалинни, шунингдек, Курил ороллари гуруҳини қайтариб олган.
Генерал Макартур Японияни ичидан ўзгартириш ниятида бўлган. Мейдзи конституциясига ўзгартириш киритиш устида иш бошлаган, у пасифистик маънога эга янги ҳужжатга айлантирилган. Ўзгартиришлар ҳокимиятни расман халққа берган, Япониянинг ҳарбий можароларда иштироки тақиқлаган ва қатор фуқаролик эркинликларини таъминлаган.
Бундай шароитда генерал Макартур Япония монархиясининг тугатилишини сўл кучлар таъсирининг кучайиши ва пировардида Япониянинг совет таъсири зонасига тушиб қолишини таҳдид деб билгани учун бунга йўл қўя олмасди. Шу орқали Хирохито император сифатида ўз ўрнини сақлаб қолган.
Шу билан бирга, Хирохито бирор жиддий ваколатга эга бўлмаган, тўлиқ парламент ва ҳукуматга боғланиб қолган. Тарихий воқеа 1946 йил 1 январь куни содир бўлган — шу куни «Нинген-сенген »декларацияси эълон қилинганди. Ҳужжатда шундай дейилганди:
«Халқимиз билан аҳил бўлиб, улар билан қувончу қайғуни баҳам кўришга ҳамиша тайёрмиз. Биз билан халқ ўртасидаги алоқа ҳамиша ўзаро ишонч ва меҳр-муҳаббатга асосланган бўлиб, фақат афсона ва асотирлар билан эмас. Бу боғлиқлик императорнинг зоҳир бўлган Худо (акицумиками) деган нотўғри ғояга, япон халқининг бошқа халқлардан устун экани ва унинг вазифаси дунёни бошқаришдир, деган нотўғри фикрга асосланмаган».
Америка матбуоти «Нинген-сенгун» декларациясини Япониянинг мафкуравий жиҳатдан якуний тахмини деб баҳолаб, Ғарбнинг яна бир улкан ғалабаси сифатида таърифлаган. Аммо Япониянинг ўзида ушбу декларация мутлақо бошқача талқин қилинган. Биринчидан, у 1946 йил 1 январдан кейин ҳеч қаерда эълон қилинмаган — белгиланган шартни бажарган Хирохито ва унинг атрофидагилар содир бўлган воқеани унутишга интилган.
Кейинчалик Хирохитонинг ўзи ҳам илоҳий табиатдан воз кечиш «Нинген-сенген» декларациясининг мақсади эмаслигини айтганди. Императорнинг сўзларига кўра, декларация матни император Мейдзининг «Император қасамёдининг беш банди»дан тўлиқ иқтибос келтириш билан бошлангани сабабли, асл мақсад Япониянинг Мейдзи даврида аллақачон демократик давлатга айланганини ва бунга муҳтож эмаслигини кўрсатиш эди.
Янги йилда инқилоб уюштирган кубаликлар
1959 йил 1 январь куни Фидел Кастро тарафдорлари Кубада ҳокимият тепасига келганди. Тоғларга жойлашиб олиб, партизанларни жанговар армияга айлантирган Кастро оролнинг олдинги хўжайини — Фулхенсио Батиста диктатурасини ағдарган. Ўзига хос етакчи бирор чет давлат ёрдамисиз ғалабага эришганди.1959 йил январь бошида Куба Батиста — орол тарихидаги энг қаттиққўл раҳбарнинг ағдарилишини байрам қилган. Ҳокимият тепасида етти йил ўтирган Батиста кўплаб кубаликларни ўзига қарши қилиб қўйганди. Зиёли қатламни сайловларнинг бекор қилиниши, қашшоқларни эса жиноятчилик, ишсизлик ва Америка мафиясининг кириб келиши ғазабга солган. Бироқ энг ёмони коррупция эди.
«Батиста ҳеч нарсани сир тута олмасди. Янги меҳмонхоналар унинг қариндошларига тегишли экани ва улар буни АҚШдан келган жиноятчилар билан бирга бошқаришини ҳамма биларди. Диктатор яширинишни умуман ёмон кўрарди. Сиёсий рақибларини у кечалари гумдон қилар эди. Кундузи газеталарда диктатурани танқид қилувчилар чиқиш қилар, қуёш ботганидан кейин эса Батистанинг рақиблари йўқолиб қоларди. Улар қаерга ғойиб бўлгани борасида ҳеч кимда шуҳба ҳам бўлмасди», — дейди тарихчи Николай Платошкин.
Батиста даврида Гаванани «Лотин Америкасининг Лас-Вегаси» деб аташган. АҚШдан киритилаётган инвестициялар кўнгилочар бизнесларни эгаллаб олганди. Америкадан келувчи жиноятчилар жинсий хизматлар бозорига пул тиккан. Қизлар ови бошланган: улар ўғирланиб, фоҳишалик билан шуғулланишга мажбурланган.
Ўзига тўқ оиладан чиққан, вазирнинг куёви бўлган Фидел Кастро орол элиталари орасидан жой эгаллаши мумкин эди. Аммо у Батистанинг 1952 йилдаги давлат тўнтаришини қабул қилмаган. Икки сиёсатчини ўз қарашлари ажратиб турарди: талабалар норозиликлари иштирокчиси бўлган Кастро ерларни давлат ҳисобига сотиб олиб, қашшоқ деҳқонларга бўлиб бериш тарафдори бўлган. Батиста бўлса ҳар қандай ижтимоий ўзгаришни кескин қораларди.
Бўлажак етакчи ўша йилнинг мартида давлат раҳбарини бировнинг ҳуқуқини қонунга ҳилоф равишда тортиб олишда айблаб, судга берган. Ушбу даъводан бирор натижа чиқмаслиги тайин эди, аммо кубаликларнинг эътибори Кастрога тушган. Унинг атрофида ҳокимиятни ағдариш тарафдорлари тўпланган.
Инқилобчилар Куба — бош кўтариш ёқасида турганини ва ким биринчи бўлиб чиқиш қиладиган жасур инсонларга муҳтожлигини биларди. Исён Монкада казармасига ҳужумдан бошланиши керак эди — бу орқали Батистанинг ҳарбий қудрати аслида йўқ экани намойиш этилган. Шундан кейин оролнинг турли нуқталарида шакллантирилган махфий бўлинмалар ишга туширилган. Биринчи исён шарқий Orientэ провинциясида бўлиши кутилган, аммо Кастронинг тарафдорлари армияга етарлича баҳо бермаганди.
Инқилобчиларнинг «Б» режаси бўлмаган. Кастронинг одамлари ўзлари устун бўлмаган жангга киришган. Улар ҳарбий казарма биносига кира олишмаган. Аскарларни қарши ҳужумни бошлаб, исёнчиларни қувиб солган. Инқилобчилар 60 аъзосидан айрилиб, «Сибоней» фермасига чекинган. У ерда янада ёмон хабар кутиб турарди: шу куни Баямо шаҳридаги казармага ҳужум уюштириш режаси ҳам омадсиз якунланган.
Фидел Кастро ҳамда унинг тарафдолари тоғларга чиқиб кетиб, Серра-Маэстрага боришни режа қилган, аммо улар буни уддалай олмаган. Исёнчилар қўлга олинган, 1953 йил кузида Кастро 15 йилга озодликдан маҳрум этилган. Уларнинг икки нафаригина қамоққа ташланган: жамоатчиликнинг босими сабаб инқилобчилар озод этилган.
Кастронинг тарафдорлари Мексикада база тузиб, кучларни Кубага ташлаш режасини ишлаб чиққан — орол секин-аста қайноқ нуқтага айланиб борарди. Кастро тузган ҳаракатга яна бир нечта қуролли гуруҳлар келиб қўшилган. 1959 йил апрелда улардан бири Матанасе казармасига ҳужум қилади, бироқ муваффақиятсизликка учрайди. Ўшанда ҳарбийлар Батистага қарши фитна уюштиради.
Кейинги ойлар давомида Батиста қўшинлари ва Кастро тарафдорлари ўртасида кўплаб тўқнашувлар юз берган. Командант режимга қарши бошқа гуруҳлар билан иттифоқ тузган. Ҳарбий ҳаракатларнинг муваффақиятсизликка учраши исёнчилар фойдасига ишлаган. Батистанинг Серра-Маэстра устидан назоратни ўрнатишга бўлган уриниши янги душмларни пайдо қилган.
Инқилобчилар учун 1958 йил иккита катта ютуқни олиб келган. Қишда Фидел Кастронинг укаси Рауль Серра-дел-Крристал тоғларига ўтиб, Иккинчи фронтни очади. Учинчи фронт эса ғарбда — Пинар-дел-Риода пайдо бўлган. Блокада тактикаси ўзини оқламаслигини тушуниб етган ҳукумат қўшинлари фронтал ҳужумларни бошлаган ва омадсизликка учрай бошлаган.
1958 йил 31 декабрь куни Батиста зудлик билан Кубани тарк этган. 1 январь куни инқилобчилар Сантьягога кирган, 2 январь пойтахт Гаванани эгаллаган. Шундай қилиб, оролнинг янги тарихи бошланган эди.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.