Ернинг хусусий бўлиши ўзбекистонликларга нима беради? — мутахассис тушунтиради

Ўзбекистон конституциясининг амалдаги 55-моддасини «Ер қонунда назарда тутилган шартлар асосида ва тартибда хусусий мулк ҳам бўлиши мумкин» сифатида ўзгартириш таклиф этилмоқда.

Узоқ йиллар мобайнида Ўзбекистонда ерга нисбатан хусусий мулкчиликнинг тўлақонли жорий этилмагани ҳақиқий мулкдорлар қатламининг етарлича шаклланмаслигига, ернинг ҳақиқий товар сифатида бозор муомаласига киритилмаслигига ҳамда хорижий инвесторларнинг миллий иқтисодиётга нисбатан ишончи пасайишига олиб келди.

Яъни бошқачароқ айтганда, бозорда аслида ер қиммат-у, аммо расман унинг ҳеч бир қиймати йўқ. Тадбиркор ўз ерини на гаровга қўя олади, на уни товар сифатида бизнесида акс эттира олади. Бундай тизим халқ тилида айтганда «қора бозор»нинг кучайишига, ноқонуний ер олди-сотдисининг урчиб кетишига сабаб бўлди.

Хўш, нима қилиш керак? Ер қимматбаҳо ресурс эканлигини тан олиш керакми ёки ҳеч нарса бўлмагандай бўлаётган ишларга кўз юмиш? Биринчи йўл танланди. Конституцияда ерга нисбатан хусусий мулкчилик белгиланмоқда. Шу хусусида Тошкент давлат юридик университети профессори Восит Эргашев «Дарё»га ўз мулоҳазаларини билдирди.

Чекланган миқдорда бор

Халқ муҳокамасига қўйилган конституциявий қонун лойиҳасида жуда ҳам кўп эътиборга молик ўзгаришлар бор. Уларнинг орасида, менинг назаримда, энг муҳими айнан мана шу мамлакатимиздаги иқтисодий муносабатларга ҳам ўзига хос бир ижобий таъсир кўрсатишга хизмат қилишга йўналтирилгани, бу ернинг хусусий бўлиши мумкинлиги тўғрисидаги қоидадир. Албатта, бугунги кунда мамлакатимизда бозор иқтисодиёти том маънода, ҳақиқий қонуниятлар асосида ривожланяпти. Демак, бугун биз турли йўналишларда амалга оширилган ислоҳотларни кўришимиз мумкин. Асосий ғоя бу ерда эркинлаштириш, иқтисодий муносабатларни эркинлаштириш. Кўпроқ ҳақиқий бозор тамойилларини жорий этишга қаратилган ислоҳотлар кетяпти. Яна ернинг хусусий мулк бўлиши мумкинлиги бевосита конституцияда ифода этилиши ҳам айнан мана шу ҳозирги бўлаётган туб ўзгаришлар билан ўзига хос ҳамоҳангликни ташкил қилади.

Савол туғилиши мумкин, «Шу кунга қадар бизда ер участкаларига нисбатан хусусий мулк йўқ эдими?», деб. Албатта, ундай эмас. Чекланган доирада, даражада бўлса-да, бизнинг миллий қонунчилигимизда «ер хусусий мулк бўлиши мумкин» деган қоидалар бор эди. Айниқса, бу савдо-хизмат кўрсатиш объектлари жойлашган бинолар остида жойлашган участкалар хусусий мулк бўлиши мумкин. Кейинчалик у яна кенгайди, лекин конституциявий даражада бу нарса эътироф этилмаган, тан олинмаган эди. Амалдаги конституциямиз 1992 йилда қабул қилинган. 1992 йилдаги ижтимоий-иқтисодий ривожланиш, ўша пайтда ушбу масалани қабул қилиш аҳоли даражаси нуқтаи назаридан қараганда ҳам бу конституцияда белгиланмаган ва айнан, муайян вақт, давр ўтишини ҳам қайсидир маънода талаб қилар эди. Шу нуқтаи назардан бугунги кунда, айни дамда конституциявий қонун лойиҳасида мазкур норманинг киритилиши, албатта, бу биринчи галда иқтисодий ҳаётимизга ҳам, ижтимоий ҳаётимизга ҳам ўзини ижобий таъсирини ўтказади.

Нима учун конституцияга киритилиши керак?

Энди, «Нима учун буни албатта конституцияда ифода этиш керак?» деган савол ҳам бўлиши мумкин. Бу саволга жавоб бериш учун биз энг аввало «Конституция бу қандай ҳужжат?» деган саволга жавобни излашимиз керак. Тўғри, конституцияни биз асосий қонун деймиз, конституция бу муҳим юридик ҳужжат, лекин шу билан биргаликда конституция бу биринчи галда сиёсий ҳужжат. Яна бир муҳим жиҳати бор, мафкуравий ҳужжат ҳамдир. Давлатимизнинг энг муҳим, айнан турли йўналишлар бўйича ўз олдига қўйган мақсад-муддаоларини ифода этади. Стратегик вазифаларни белгилаб беради. Конституциямиздаги муайян мавжуд бўғинларга қараб, давлатимизнинг турли хил йўналишлар бўйича сиёсатига ҳам баҳо берилади. Айнан шу нуқтаи назардан ернинг хусусий мулк сифатида эътироф этилиши конституциямизда белгиланиши бу муҳим сиёсий аҳамиятга эга бўлган масаладир. Айнан мана шу масаланинг ушбу жиҳатига жорий йил 20 июнь куни ҳурматли юртбошимиз Конституциявий комиссия аъзолари билан учрашув ўтказганларида ҳам бошқа кўплаб масалалар қаторида алоҳида урғу қаратдилар, ва ерни «хусусий мулк» деб конституцияга ёзиш, уни ифода этиш вақти келди, деган бир фикрни айтиб ўтдилар. Менинг назаримда, бу жуда ҳам қатъий сиёсий иродани намойиш этди ва, ўйлайманки, айнан ўша ғоя бугунги кунда конституциявий қонун лойиҳасида айнан шу кўринишда, мазмунда ўз ифодасини топганлиги. Бу мамлакатимиздаги иқтисодий муносабатларнинг ривожланишига, янги ўсиш нуқталарини пайдо қилишга олиб келади.

Ернинг хусусий мулк бўлиши оддий ҳаёт нуқтаи назаридан қандай таъсир қилади? Энг аввало, ҳозирги кунда амалдаги мавжуд ҳолатдан қандай ўзгаришларга олиб келади? Шу кесимда фикр юритадиган бўлсак, масалан, сизга тегишли бўлган ҳар қандай нарсани ўзингиз хоҳлаган вақтда сотишингиз, эгалик қилишингиз, фойдаланиш имконини беради.

Янги мулкий имконият

Шу кунга қадар уйимиз, уй-жойимиз жойлашган ер участкаларининг бирортасига нисбатан айнан мулк ҳуқуқи асосида эгалик қилишимиз назарда тутилмаган эди. Мен юқорида айтган, чекланганларни ҳисобга олмаганда, аксарият ҳолларда шундай бўлган. Ва бу ҳолат бизда мулкдор сифатидаги ҳуқуқларимизни амалга оширишга, тўлақонли амалга оширишга қайсидир маънода тўсқинлик қилади.

Ернинг хусусий мулк сифатида берилиши бизга биринчи галда ўз хоҳишимиз билан, ўз манфаатимизни кўзлаб бизга тегишли бўлган ер участкасидан ва унда жойлашган барча бино ва иншоотлардан фойдаланиш, эгалик қилиш ва, энг муҳими, тасарруф этиш ҳуқуқини беради. Ер — бу муҳим иқтисодий ресурс. Биринчи галда табиий ресурс, лекин иккинчи галда бу иқтисодий ресурс. Бизнинг мамлакатимизга инвестиция киритмоқчи бўлган кўплаб хорижий инвесторлар ҳам берадиган биринчи савол: «Ерга нисбатан мулкчилик масаласи қандай ҳал этилган?» — дейди. Ер ниҳоятда ишончли гаров предмети ҳам ҳисобланади. Агар ер хусусий мулк бўлмаса, уни тўлақонли фуқаролик муомаласига киритиш имкони бўлмайди. У билан олди-сотди шартномаси тузиш имконияти бўлмайди, уни гаровга қўйиш мумкин эмас. Эндиликда ерга тўлақонли хусусий мулк режими татбиқ этилса, айнан мана шу ерга нисбатан бўлган фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар олди-сотдиси, гаровга қўйиш, ерни тўлақонли мерос асосида қолдириш мумкин. Ҳозир ерни мерос қолдира олмайсиз, ерга бўлган ҳуқуқларни, у ёки бу турдаги ҳуқуқларни мерос қолдиришингиз мумкин. Мана шуларга имконият очилади. Шундай имконият яратилади. Демак, сиз ерга нисбатан тўлақонли мулкдорлик ҳуқуқларини амалга оширишни қўлга киритасиз — бу бир. Иккинчиси — ҳар бир фуқаронинг ери ўзига хусусий мулк асосида тегишли бўладиган бўлса, «кредитга лаёқатли» деган тушунча бор, мана шу кредитга лаёқатлилик ошади. Яъни, ерни кредит олса, гаров сифатида қўйиш мумкин. Юқорида айтганимдек, бу ниҳоятда ишончли гаров предмети. Мана бу ҳам фуқароларимизнинг кундалик ҳаётида, айнан ер билан боғлиқ бўлган масалаларда ўзига хос бир ўзгаришларга олиб келади.

«Снос»лар батамом барҳам топади

Бугунги кундаги кўплаб халқимизни ўйлантирадиган саволлардан бири — «снос» масаласи. Охирги 3-4 йилда бу ижтимоий тармоқларда биринчи рақамли кун мавзуларига айланиб улгурди. Энди «снос» билан боғлиқ бўлган масалада  мана шу йил қабул қилинган қонун тўғрисида айтиб ўтмоқчи эдим. «Ер участкаларини жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйишда компенсация тўлаш тартиби тўғрисида» қонун қабул қилинди. Насиб этса, 1 октябрдан бошлаб кучга киради. Қонунни қабул қилиш билан боғлиқ бир қатор янгиликлар бор ва уларнинг кўпчилиги амалиётдаги муаммоларни ечиши, агар қонун тўғри, ёзилгандек ишлайдиган бўлса, амалиётда муаммолар юзага келмаслиги керак. Яъни шу кунга қадар тўпланиб келган муаммолар ўз ечимини топди. Энди барибир савол юзага келаверади «Ер хусусий мулк бўлгани бу жараёнга қандай таъсир ўтказади?» деб. Агар шу қонун талабларидан келиб чиқадиган бўлсак ҳам, бундан олдин қабул қилинган норматив ҳужжатлардаги тартиблардан келиб чиқадиган бўлсак ҳам, агар ер сизга хусусий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўладиган бўлса, уни жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тартиби ҳам ўзгача. У фақат сизнинг розилигингиз билан бўлади. Дастлаб сизнинг ёзма розилигингиз олинади, ана ундан кейин сиз билан ер участкасини олди-сотди шартномасини тузиш билан боғлиқ бўлган масалалар бошланади. Яъни сизнинг розилигингиз асосида сиз билан ер участкасини сотиб олиш билан боғлиқ бўлган жараён юзага келади. Бунинг фақатгина бир шарти — ер сизга хусусий мулк сифатида тегишли бўлиши керак. Нима демоқчиман, қарорни олиб келиб, «Мана шу қарор бўлди. Сиз ер участкангизни энди хоҳласангиз ҳам, хоҳламасангиз ҳам бизга берасиз» деган масалани қўя олмайди. Мана шу энг муҳим ўзгаришлар.

Бунинг фақатгина битта шарти, яна бир бор айтаман, қачонки ер хусусий мулк асосида шахсга тегишли бўлса, мана шу тартиб амал қилади.