Ироқ Курдистонида мустақиллик масаласидаги референдум бўлиб ўтди. Рўйхатга олинган сайловчиларнинг 72 фоизи қатнашган плебисцитда, дастлабки маълумотларга кўра, 91 фоиз сайловчи Бағдоддан мустақил бўлиш учун овоз берган. Референдум нафақат курд мухториятида, балки курдлар ўзиники деб ҳисоблайдиган ва ИШИДга қарши кураш давомида эгаллашга муваффақ бўлган баҳсли ҳудудларда ҳам бўлиб ўтди. Муҳим жиҳати, курдлар мазкур ҳудудлар устидан назорат ўрнатиш орқали Ироқ нефть захирасининг тахминан учдан бирини ўз қўлида жамлади. Бағдод референдум натижаларини тан олгани йўқ. Meduza нашри эса Ироқдаги курдларнинг мустақиллик масаласидаги референдуми аҳамияти ҳақида фикр юритди.
Ироқ курдлари мустақилликни амалда 1991 йилда қўлга киритган. Биринчи жаҳон уруши якунларига кўра, тарихан курдлар истиқомат қилиб келган ҳудудлар Туркия, Ироқ ва Сурия ўртасида бўлиб олинган. Ироқда курд мухтор тумани 1970 йилга келиб пайдо бўлган. Унинг таркибига учта вилоят – Ироқ Курдистони тарихий ҳудудларининг тахминан ярми кирган. Киркук – Ироқнинг нефтга энг бой вилоятларидан бири – мухториятдан ташқарида қолган. Шунга қарамай, курдлар назорати остидаги ҳудудларда ҳам анча катта нефть захиралари мавжуд эди.
1970 йиллар охири – 1980 йиллар бошида Саддам Ҳусайн курдлар яшайдиган туманларда араблаштириш сиёсатини олиб борди. Хусусан, курдларга қарши кимёвий қурол қўлланилди, юз минглаб одамлар қатл этилди. 1991 йили БМТ Хавфсизли кенгаши Ироқ шимолидаги курд туманларини хавфсизлик зонаси деб эълон қилиб, амалда уларни Бағдод таъсиридан озод қилди. Саддам Ҳусайн тузуми ағдарилгач, Ироқ Курдистони де-юре Бағдод назоратига қайтди: тўла мустақиллик эълон қилиш учун курдларга сиёсий ва молиявий воситалар етишмади. Бундан ташқари, улар нафақат ўзидаги уч вилоятни, балки Ироқ назорати остида бўлган, бироқ курдларники деб ҳисобланадиган вилоятларни ҳам ўзи ихтиёрига ўтказиш истагини билдирди. 2000 йиллар давомида Арбил – Ироқ Курдистони пойтахти – ва Бағдод бу масала бўйича келишишга беҳуда уринди.
Бағдод ва Арбил ўртасидаги сўнгги низо нефтдан келадиган даромадлар ортидан келиб чиқди. Курдлар ҳар куни Бағдодга 250 минг баррель нефть етказиб берар, эвазига Ироқ бюджетидан 17 фоиз олар эди. 2014 йилда Бағдод етказиб берилаётган нефть ҳажмини оширишни талаб қилди, талаб бажарилмагач, Курдистонни молиялаштиришни қисқартирди. Бундан ташқари, Бағдод курдларни хорижий нефть компанияларни ўзига оғдириб олиш ва улар билан марказий ҳукуматни четлаб ўтган ҳолда ҳамкорлик қилишда айблади. Курдлар бўйсунувидаги ҳудудлардаги нефть захираси салкам 45 миллиард баррелга баҳоланади. Бу Ироқ нефть захираларининг учдан бири демак.
Бағдод ва Арбилни очиқ тўқнашувлардан ИШИД қутқариб қолди. 2014 йил ёзида террорчилар Мосул атрофидаги ҳудудни эгаллаб, Киркукка яқинлашди. ИШИДга қарши курашда курдларнинг ҳарбий тузилмалари Ироқ қуролли кучларидан кўра самаралироқ бўлиб чиқди. Боз устига, курдлар барча баҳсли ҳудудларни, биринчи галда, Киркукни эгаллаб олди. Улар бу ҳолатдан мустақиллик масаласини ҳал қилиш учун фойдаланишга қарор қилди – Ироқ шимолида жанговар ҳаракатлар тугаши билан, референдум ўтказилиши эълон қилинди. Хусусан, баҳсли ҳудудларда ҳам.
Бағдоддан мустақиллик учун Ироқ Курдистонининг 91 фоиз аҳолиси овоз берди. Айни вақтда, референдумнинг ўтказилгани мустақиллик эълон қилинганини англатмайди. Референдум курдлар учун мулоқот жараёнида Бағдодга босим ўтказишга ёрдам берадиган яна бир восита бўлиши керак эди, бироқ овоз бериш жараёни ўтказилиши билан, Ироқ ҳукумати курдлар билан ҳар қандай мулоқотга киришишдан бош тортди. Боз устига, Бағдод масалани куч билан ҳал қилиш имкониятларини истисно қилмаяпти. Референдум арафасида Ироқ ҳукумати Арбилдан барча чегара терминаллари ва аэропортлар устидан назоратни топширишни талаб қилди. Бағдоднинг илтимосига кўра, Теҳрон Ироқ Курдистони билан ҳаво қатновларини тўхтатди. Туркия эса иқтисодий санкциялар билан, жумладан, курд нефти экспорт қилинадиган қувурларни ёпиб қўйиш билан таҳдид қилди. Эрон, Туркия ва Ироқ курд чегаралари яқинида ҳарбий машғулотлар бошлади. Дамашқ ҳам бу референдумга қарши чиқди, бироқ ҳозир сурияликларнинг муаммоси ўзига етарли.
Ироқлик курдларнинг мустақилликка эришиши Ироқнинг парчаланиши ибтидоси бўлиши, шунингдек, кўплаб курдлар истиқомат қиладиган Сурия, Эрон ва Туркия учун хавотирли намуна бўлиши мумкин. Бағдод референдум якунларини муҳокама қилишдан бош тортаётганидан келиб чиқиб хулоса қилинса, воқеаларнинг кейинги ривожи кўп жиҳатдан ташқаридагиларга боғлиқ. АҚШ ва Европа Иттифоқи бу жараён ИШИДга қарши курашга салбий таъсир қилишидан хавотирланиб, сўнгги лаҳзага қадар курдларни референдум ўтказишдан қайтаришга ҳаракат қилди. Россия ҳам Ироқнинг парчаланиши хавфи мавжудлигини тушуниб турибди, бироқ Москва курд референдумини очиқча қораламади. Россия Ироқ Курдистонига киритилган инвестициялар ҳажми бўйича биринчи ўринни эгаллайди ва Бағдодни четлаб ўтган ҳолда Арбил билан тўғридан-тўғри ҳамкорлик қилиш унинг манфаатларига мос келади, бироқ Россиянинг кўплаб энергетика компаниялари фаолият олиб бораётган Ироқ билан низолашиш ҳам Москва учун фойдали эмас.
Изоҳ (0)