Iroq Kurdistonida mustaqillik masalasidagi referendum bo‘lib o‘tdi. Ro‘yxatga olingan saylovchilarning 72 foizi qatnashgan plebistsitda, dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 91 foiz saylovchi Bag‘doddan mustaqil bo‘lish uchun ovoz bergan. Referendum nafaqat kurd muxtoriyatida, balki kurdlar o‘ziniki deb hisoblaydigan va IShIDga qarshi kurash davomida egallashga muvaffaq bo‘lgan bahsli hududlarda ham bo‘lib o‘tdi. Muhim jihati, kurdlar mazkur hududlar ustidan nazorat o‘rnatish orqali Iroq neft zaxirasining taxminan uchdan birini o‘z qo‘lida jamladi. Bag‘dod referendum natijalarini tan olgani yo‘q. Meduza nashri esa Iroqdagi kurdlarning mustaqillik masalasidagi referendumi ahamiyati haqida fikr yuritdi.
Iroq kurdlari mustaqillikni amalda 1991-yilda qo‘lga kiritgan. Birinchi jahon urushi yakunlariga ko‘ra, tarixan kurdlar istiqomat qilib kelgan hududlar Turkiya, Iroq va Suriya o‘rtasida bo‘lib olingan. Iroqda kurd muxtor tumani 1970-yilga kelib paydo bo‘lgan. Uning tarkibiga uchta viloyat – Iroq Kurdistoni tarixiy hududlarining taxminan yarmi kirgan. Kirkuk – Iroqning neftga eng boy viloyatlaridan biri – muxtoriyatdan tashqarida qolgan. Shunga qaramay, kurdlar nazorati ostidagi hududlarda ham ancha katta neft zaxiralari mavjud edi.
1970-yillar oxiri – 1980-yillar boshida Saddam Husayn kurdlar yashaydigan tumanlarda arablashtirish siyosatini olib bordi. Xususan, kurdlarga qarshi kimyoviy qurol qo‘llanildi, yuz minglab odamlar qatl etildi. 1991-yili BMT Xavfsizli kengashi Iroq shimolidagi kurd tumanlarini xavfsizlik zonasi deb e’lon qilib, amalda ularni Bag‘dod ta’siridan ozod qildi. Saddam Husayn tuzumi ag‘darilgach, Iroq Kurdistoni de-yure Bag‘dod nazoratiga qaytdi: to‘la mustaqillik e’lon qilish uchun kurdlarga siyosiy va moliyaviy vositalar yetishmadi. Bundan tashqari, ular nafaqat o‘zidagi uch viloyatni, balki Iroq nazorati ostida bo‘lgan, biroq kurdlarniki deb hisoblanadigan viloyatlarni ham o‘zi ixtiyoriga o‘tkazish istagini bildirdi. 2000-yillar davomida Arbil – Iroq Kurdistoni poytaxti – va Bag‘dod bu masala bo‘yicha kelishishga behuda urindi.
Bag‘dod va Arbil o‘rtasidagi so‘nggi nizo neftdan keladigan daromadlar ortidan kelib chiqdi. Kurdlar har kuni Bag‘dodga 250 ming barrel neft yetkazib berar, evaziga Iroq byudjetidan 17 foiz olar edi. 2014-yilda Bag‘dod yetkazib berilayotgan neft hajmini oshirishni talab qildi, talab bajarilmagach, Kurdistonni moliyalashtirishni qisqartirdi. Bundan tashqari, Bag‘dod kurdlarni xorijiy neft kompaniyalarni o‘ziga og‘dirib olish va ular bilan markaziy hukumatni chetlab o‘tgan holda hamkorlik qilishda aybladi. Kurdlar bo‘ysunuvidagi hududlardagi neft zaxirasi salkam 45 milliard barrelga baholanadi. Bu Iroq neft zaxiralarining uchdan biri demak.
Bag‘dod va Arbilni ochiq to‘qnashuvlardan IShID qutqarib qoldi. 2014-yil yozida terrorchilar Mosul atrofidagi hududni egallab, Kirkukka yaqinlashdi. IShIDga qarshi kurashda kurdlarning harbiy tuzilmalari Iroq qurolli kuchlaridan ko‘ra samaraliroq bo‘lib chiqdi. Boz ustiga, kurdlar barcha bahsli hududlarni, birinchi galda, Kirkukni egallab oldi. Ular bu holatdan mustaqillik masalasini hal qilish uchun foydalanishga qaror qildi – Iroq shimolida jangovar harakatlar tugashi bilan, referendum o‘tkazilishi e’lon qilindi. Xususan, bahsli hududlarda ham.
Bag‘doddan mustaqillik uchun Iroq Kurdistonining 91 foiz aholisi ovoz berdi. Ayni vaqtda, referendumning o‘tkazilgani mustaqillik e’lon qilinganini anglatmaydi. Referendum kurdlar uchun muloqot jarayonida Bag‘dodga bosim o‘tkazishga yordam beradigan yana bir vosita bo‘lishi kerak edi, biroq ovoz berish jarayoni o‘tkazilishi bilan, Iroq hukumati kurdlar bilan har qanday muloqotga kirishishdan bosh tortdi. Boz ustiga, Bag‘dod masalani kuch bilan hal qilish imkoniyatlarini istisno qilmayapti. Referendum arafasida Iroq hukumati Arbildan barcha chegara terminallari va aeroportlar ustidan nazoratni topshirishni talab qildi. Bag‘dodning iltimosiga ko‘ra, Tehron Iroq Kurdistoni bilan havo qatnovlarini to‘xtatdi. Turkiya esa iqtisodiy sanksiyalar bilan, jumladan, kurd nefti eksport qilinadigan quvurlarni yopib qo‘yish bilan tahdid qildi. Eron, Turkiya va Iroq kurd chegaralari yaqinida harbiy mashg‘ulotlar boshladi. Damashq ham bu referendumga qarshi chiqdi, biroq hozir suriyaliklarning muammosi o‘ziga yetarli.
Iroqlik kurdlarning mustaqillikka erishishi Iroqning parchalanishi ibtidosi bo‘lishi, shuningdek, ko‘plab kurdlar istiqomat qiladigan Suriya, Eron va Turkiya uchun xavotirli namuna bo‘lishi mumkin. Bag‘dod referendum yakunlarini muhokama qilishdan bosh tortayotganidan kelib chiqib xulosa qilinsa, voqealarning keyingi rivoji ko‘p jihatdan tashqaridagilarga bog‘liq. AQSh va Yevropa Ittifoqi bu jarayon IShIDga qarshi kurashga salbiy ta’sir qilishidan xavotirlanib, so‘nggi lahzaga qadar kurdlarni referendum o‘tkazishdan qaytarishga harakat qildi. Rossiya ham Iroqning parchalanishi xavfi mavjudligini tushunib turibdi, biroq Moskva kurd referendumini ochiqcha qoralamadi. Rossiya Iroq Kurdistoniga kiritilgan investitsiyalar hajmi bo‘yicha birinchi o‘rinni egallaydi va Bag‘dodni chetlab o‘tgan holda Arbil bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri hamkorlik qilish uning manfaatlariga mos keladi, biroq Rossiyaning ko‘plab energetika kompaniyalari faoliyat olib borayotgan Iroq bilan nizolashish ham Moskva uchun foydali emas.
Izoh (0)