“Tashqi savdo erkin emas, adolatli bo‘lishi kerak”.
Lin Nofziger, Oq uy sobiq siyosiy direktori
Markaziy Osiyo chorrahasida joylashgan O‘zbekiston jahon savdo bozorida yetakchilardan biri bo‘lish salohiyatiga ega davlat hisoblanadi. Biroq, yaroqsiz standartlar, logistik muammolar va qat’iy import siyosati uzoq muddatdan beri bozorda beqarorlikka sabab bo‘layotgandi. So‘nggi paytlarda ushbu masalalarga alohida e’tibor qaratilib, O‘zbekiston eksport salohiyatini yuksaltirish uchun zarur islohotlar savdo va ishbilarmonlik sohasi vakillari orasida muhokama qilinyapti.
Texnik reglamentlar muammosi
O‘zbekiston eksportini sekinlashtiruvchi eng dolzarb muammolardan biri hozirgi zamon standartlariga javob bermaydigan texnik boshqaruvdir. O‘zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga (JST) qo‘shilishi borasida bosh muzokarachi Azizbek O‘runov ta’kidlaganidek:
“Eksport imkoniyatlarimizni cheklab turgan muammolardan biri texnik tartibga solish sohasi ekaniga borgan sari ishonchim komil bo‘lib bormoqda. O‘zbekistondagi mavjud sertifikatlar, standartlar va texnik reglament deyarli hech bir davlatda tan olinmaydi. Hozirga kelib ularni kiritgan mamlakat tomonidan ham rad etilgan GOST standartlardan xalos bo‘lish vaqti keldi”.
Sovet davridan meros bo'lib qolgan GOST standartlari endi xalqaro me’yorlarga mos kelmaydi. Natijada o‘zbek tovarlari jahon bozoriga chiqish jarayonida katta to‘siqlarga duch kelmoqda. Ushbu standartlarning ko‘plab mamlakatlarda tan olinmaganligi tufayli O‘zbekiston mahsulotlari ko‘plab davlatlarda eksport uchun yaroqsiz holga keldi. Bu esa boy berilgan imkoniyatlar va iqtisodiy yo‘qotishlar demakdir. Bugungi kunda O‘zbekiston uchun jahon miqyosida e’tirof etilgan standartlarni qabul qilish hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Yaxshi xabar, yaqinda O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev va AQSH Savdo vakolatxonasi elchisi Ketrin Tay eksport landshaftini qayta shakllantirish bo‘yicha kelishuvga erishdi. 1-iyundan AQSH go‘sht va parranda mahsulotlari tayyorlaydigan korxonalarga o‘z mahsulotlarini O‘zbekistonga eksport qilishga ruxsat berdi. Bu yangi eksport imkoniyati hamkorlikda muhim qadam bo‘lib, amerikalik ishlab chiqaruvchilarga O‘zbekiston bozoriga kirish eshigini ochibgina qolmay, o‘zbek isteʼmolchilariga yuqori sifatli mahsulotlarning keng tanlovini taqdim etadi.
Xalqaro standartlarga bo‘lgan ehtiyoj
Bu boradagi islohotlar zaruratini strategiya va rivojlanish bo‘yicha tajribali maslahatchi Piter MakKen ham qo‘llab-quvvatlab, O‘zbekiston taraqqiyotida xalqaro standartlar ahamiyatini yana bir bor ta’kidladi:
“Mutlaqo to‘g‘ri. O‘zbekiston oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmon, sanoat tovarlari va boshqalar savdosida xalqaro standartlarga amal qilmasdan belgilangan maqsadga erisha olmaydi. Ixtiyoriy dasturlar bu sohaga mos kelmaydi: bitta yomon ishlab chiqaruvchi butun O‘zbekiston mahsulotlarining obro‘siga putur yetkazishi mumkin”, dedi MakKenn.
Ushbu fikr global standartlarga majburiy rioya qilish emas, balki ixtiyoriy dasturlarni saqlab qolish katta xavf tug‘dirishidan dalolat. Butun O‘zbekiston eksport bozorining yaxlitligi xavf ostida, chunki bir sifatsiz mahsulot barcha ishlab chiqaruvchilarning obro‘siga putur yetkazishi, xalqaro xaridorlar ishonchini qozonish yoki saqlab qolishda muammolar tug‘dirishi mumkin.
Logistika — yana bir to‘siq
Texnik reglamentlardan tashqari, logistika ham O‘zbekiston savdo landshaftida to‘siq bo‘lib qolmoqda. “RE” boshqaruvchisi Elbek Rixsiyev ushbu masala yuzasidan o‘z fikrini bildirdi.
“Yana bir sekin rivojlanayotgan soha, menimcha, logistika. Eng muhimi, bir-ikki qiyinchilikning o‘zi bilan eksport bozoriga chiqish mumkinmi?!” deydi Elbek Rixsiyev.
Samarali logistika har qanday muvaffaqiyatli eksport strategiyasining asosidir. O‘zbekistonda infratuzilmaning yetarli darajada mukammal emasligi, qog‘ozbozlik yoki chegaradagi kechikishlar tufayli tovarlarni samarali olib o‘tishdagi muammolar savdoga to‘sqinlik qilmoqda. Logistik tartibsizliklar tovarni yetkazib berishda kechikishlarga va xarajatlar oshishi natijasida xalqaro bozorda raqobatga chidamsizlikka sabab bo‘lishi mumkin.
Import siyosatini isloh qilish: erkinlik sari qadam
O‘zbekistonning savdo siyosati tarixan proteksionizm — yuqori import bojlari, litsenziyalash talablari va erkin muomaladagi valyutaga kirishni cheklash sifati bilan ajralib turadi. Hukumatning import sonini qisqartirish va qat’iy qoidalarni ishlab chiqishi ham import, ham eksportning qisqarishiga olib keldi. Ayniqsa importga katta zarar yetdi. Ushbu siyosatlar mahalliy sanoatni himoya qilishga qaratilgan bo‘lsa-da, import narxlari oshib, iste’molchilar tanlovi cheklandi.
Biroq, o‘zgarish belgilari mavjud. 2024-yil 1-yanvardan boshlab import qilinadigan tovarlarni o‘zbek tilida majburiy markalash talabini bekor qilish to‘g‘risidagi qaror natijasini ko‘rsatdi. Ushbu islohot xalqaro savdo faoliyatiga moslashish va bozor to‘siqlarini kamaytirishga qaratilgan sa’y-harakatlarning bir qismidir.
Shunga qaramay, ma’lum qiyinchiliklar saqlanib qolmoqda. Keraksiz soliqlar, norasmiy yig‘imlarning mavjudligi, mahsulot sertifikatlari va bojxona kvitansiyalariga bo‘lgan talab import jarayonini murakkablashtiradi. Bu to‘siqlar nafaqat xarajatlarni oshiradi, balki korrupsiya uchun erkin muhit yaratadi.
Mintaqaviy kontekst va ishlab chiqilayotgan loyihalar
Bundan tashqari, Markaziy Osiyo savdo landshafti keng miqyosda o‘zgarib bormoqda. So‘nggi besh yilning o‘zida Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 11 milliard dollarga o‘sdi. Bu esa mintaqaviy iqtisodiy integratsiyani kengaytirish yo‘lidagi dinamik siljishni aks ettiradi.
Markaziy Osiyoda yangi savdo kelishuvlari amalga oshirilmoqda. O‘zbekistonning Qirg‘iziston bilan infratuzilma loyihalari va savdoni yengillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha hamkorlik bunga yorqin misoldir. Ushbu tashabbus mintaqaviy savdoni rivojlantirish va Markaziy Osiyo bozorlarini yanada samarali integratsiyalashga qaratilgan.
Darhaqiqat, O‘zbekiston o‘zining strategik joylashuvidan foydalanib o‘zini quruqlikdagi asosiy markazga aylantirishga intilmoqda. Avvalroq, Azizbek O‘runov savdo yo‘llarini mustahkamlash uchun mo‘ljallangan Transafg‘on temiryo‘li va Xitoy—Qirg‘iziston—O‘zbekiston temiryo‘li kabi bir qancha yirik infratuzilma loyihalariga to‘xtalib o‘tgan edi.
“Prezidentimiz O‘zbekistonni mintaqaviy va jahon iqtisodiyoti bilan bog‘lash borasida yangi tashabbusni ilgari surmoqda. Maqsadimiz dengizga chiqish imkoniyati cheklangan davlatdan tashqi savdo va iqtisodiy aloqalar nuqtayi nazaridan quruqlikdagi markazga aylanish”, dedi O‘runov.
Shuningdek, u iqtisodiy koridorlarning roliga to‘xtalib, “Sanoatimizni global qiymat zanjiriga integratsiya qilish uchun maxsus yo‘llarni tashkil etishni maqsad qilganmiz”, deb ta’kidladi.
Kelajakka yo‘l: global standartlarni qabul qilish va logistikani yaxshilash
O‘zbekiston savdo salohiyatini to‘liq ishga tushirish uchun keng qamrovli islohotlar zarur. Mamlakatda birinchi navbatda texnik reglamentlarni tubdan qayta ko‘rib chiqish va ularni xalqaro standartlarga moslashtirish lozim. Bu o‘zgarish nafaqat yangi bozorlar eshiklarini ochibgina qolmay, balki O‘zbekiston mahsulotlarining jahon miqyosidagi obro‘sini oshiradi.
Bunga parallel ravishda logistika infratuzilmasi va faoliyatini takomillashtirish ham muhim ahamiyatga ega. Soddalashtirilgan logistika tovarlarni tez va arzon tashish bilan birga, O‘zbekistonning jahon bozorida raqobatbardoshligini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston import siyosatini isloh qilish, muammolarni kamaytirish, erkin va raqobatbardosh savdo muhitini yaratish harakatlarini davom ettirishi kerak. Bu sa’y-harakatlar xalqaro standartlarga sodiqlik bilan birgalikda O‘zbekiston iqtisodiyoti va xalqiga foyda keltiradigan jahon savdosining asosiy ishtirokchisiga aylanishida yordam beradi.
JSTga a’zo bo‘lish: O‘zbekiston uchun imkoniyatmi yoki xavf?
O‘zbekistonning 1994-yilda boshlangan va so‘nggi paytlarda jadallashgan JSTga a’zo bo‘lish rejasi bozordagi ko‘plab muammolarini hal qiluvchi kalit bo‘ladi. Mamlakat 2026-yilga qadar to‘liq aʼzolikka erishishni maqsad qilgan. O‘zbekiston siyosiy monopoliyalarni cheklash va adolatli tijoratni taʼminlash bo‘yicha 85-sonli Farmonni joriy etish orqali JST talabiga moslashmoqda. JSTga aʼzo bo‘lish O‘zbekiston obro‘-eʼtiborini oshirishi, investitsiyalarni jalb qilishi va belgilangan qonunlarga rioya etilishini taʼminlashi kutilmoqda.
Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo‘lish mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun raqobatning kuchayishi va muddatli ish o‘rinlarini yo‘qotish kabi xavflarni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lsa-da, bu iste’molchilar tanlovini kengaytirish, narxlarni pasaytirish kabi imtiyozlarni va’da qiladi. Hukumat ushbu o‘zgarishlarni strategik investitsiyalar bilan nazorat qilishi va salbiy ta’sirlarni yumshatish choralarini ko'rishi kerak.
Bugungi kunda O‘zbekiston investitsiya, savdo, sheriklik yoki ta’lim sohalarida bo‘lsin, dunyo e’tiborini tobora o‘ziga tortib bormoqda. 2024-yilning dastlabki besh oyida mamlakatning tashqi savdo aylanmasi 26,7 milliard dollarni tashkil etib, o‘tgan yilga nisbatan 3,0 foizga oshgan. Eksport 10,85 milliard dollarga ko‘tarilib, 1,9 foizga, import esa 3,7 foizga o‘sib, 15,87 milliard dollarni tashkil etdi. Ushbu ijobiy tendensiyalarga qaramay, O‘zbekiston 5,02 milliard dollarlik savdo taqchilligiga duch keldi, import tovarlari miqdori eksportdan oshib ketdi.
Bundan tashqari, 2024-yil iyul holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda 14 mingga yaqin korxona xorijiy sarmoyadorlarga ega bo‘lib, bunda savdo sektori yetakchilik qilmoqda. KFC, Costa Coffee, Domino’s va Papa John’s kabi taniqli brendlar mamlakatda mavjud bo‘lib, Pizza Hut va Hardee’s ham O‘zbekiston bozoriga kirishi kutilmoqda. O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lishga tayyorlanar ekan, bozorga yanada ko‘proq xalqaro brendlar kirib kelishi mumkin, bu esa iste’molchilarga keng tanlov imkonini berish bilan birga mahalliy biznesda yangi muammolarni keltirib chiqaradi.
O‘zbekistonning yirik global savdo ishtirokchisiga aylanish yo‘lida amalga oshirilgan keng qamrovli islohotlar va strategik tashabbuslar orqali bir qancha muhim muammolar hal qilindi. Yaroqsiz texnik reglamentlar va logistika samarasizligi mamlakatning savdo salohiyatiga to‘sqinlik qilib, modernizatsiya va takomillashtirishni talab qiladi. Erkin va raqobatbardosh muhitni yaratish maqsadida import siyosatini isloh qilish ham hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, O‘zbekistonning infratuzilma loyihalari orqali mintaqaviy integratsiyalashuvi va JSTga aʼzo bo‘lishi yangi imkoniyatlar yaratadi. Ushbu sohalarni samarali rivojlantirish, O‘zbekistonga jahon savdo bozoridagi mavqeyini oshirish, investitsiyalarni jalb etish va iqtisodiy rivojlanish imkonini beradi.
Mohinur Sultonova
Izoh (0)