Markaziy Osiyo davlatlarining harbiy xarajatlar ortib borishiga Ukrainadagi urush kabi mintaqaviy mojarolar sabab bo’lsa ham ekspertlar bu pullar yaqin kelajakda barqarorlikni ta’minlashiga shubha qilmoqda. Bu haqda Voice of America xabar berdi.
Rossiya 30 yildan ortiq vaqt davomida bu mamlakatlarga asosiy qurol yetkazib beruvchi bo’lib xizmat qilgan. Endilikda esa boshqa davlatlar, jumladan Turkiya, Xitoy va AQSH ham Markaziy Osiyo bozoriga kirishdi.
Stokgolm xalqaro tinchlik tadqiqot instituti ma’lumotlariga ko‘ra, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikistonning o‘tgan yilgi harbiy xarajatlari 1,8 milliard dollarni tashkil etgan. O‘zbekiston va Turkmanistonning yalpi ichki mahsulotidagi harbiy xarajatlar ulushi haqidagi ma’lumotlar esa hisobotga kiritilmagan.
O‘tgan yilda Qozog‘iston harbiy byudjeti mamlakatning taxminiy 259,7 milliard dollarlik YIMning 0,5 foizini tashkil qilgan. Qirg‘iziston armiyasi 13,9 milliard dollarlik yalpi ichki mahsulotning 1,5 foizini (208,5 million dollar), Tojikiston uchun esa 12 milliard dollarlik yalpi ichki mahsulotning 1 foizini (120 million dollar) tashkil etdi.
Qirg‘iziston xarajatlari
Qirg‘iziston mudofaa kuchlarini muvofiqlashtiruvchi Qirg‘iziston Vazirlar mahkamasi raisi o‘rinbosari Qamchibek Tashiyev 2023-yil iyul oyida bo‘lib o‘tgan hukumat yig‘ilishida 2021-yildan beri Qirg‘iziston armiyasini modernizatsiya qilish uchun 1,3 milliard dollar sarflanganini aytdi. Uning aytishicha, xarajatlarning katta qismi yangi yuqori texnologiyali qurollarga ketgan.
“Ko‘plab davlatlar hali sotib olmagan Bayraktar, Aksungur, Akinji jangovar dronlarini, shuningdek, havo mudofaa tizimidagi yangi qurollarni, Mi-8, Mi-17, vertolyotlarni sotib oldik”, ta’kidladi rais o’rinbosari.
Qo‘shni Tojikiston bilan chegaradagi keskin munosabatlar Qirg‘iziston hukumatini harbiy sohaga ko‘proq e’tibor qaratishga undadi, Qirg‘iziston Mudofaa vazirligining 2023-yilgi harbiy doktrinasi qirg‘iz-tojik chegarasidagi keskin tahdidlar darajasini alohida e’tiborli deb atagan.
Keskin vaziyat 2021-yil aprel va 2022-yil sentyabr oylarida mamlakatlar o‘rtasida qurolli to‘qnashuvlarga olib keldi, bu esa tinch aholining o‘limiga va minglab odamlarning evakuatsiya qilishiga sabab bo‘lgan.
“Agar qirg‘iz rasmiylari yangi qurollar Tojikistonga qarshi ustunlik beradi, deb umid qilgan bo‘lsalar adashgan. Chunki 2022-yilning may oyida Eron Tojikistonda “Ababil-2” razvedka va jangovar dronini ishlab chiqaruvchi zavod ochdi. Bundan so‘ng, 2024-yilning aprel oyida Tojikiston hukumati Turkiya bilan noma’lum sondagi Bayraktar dronlarini yetkazib berish bo‘yicha 1,5 million dollarlik shartnoma imzoladi.
Dushanbelik siyosatshunos Parviz Mullojonov 2022-yil dekabr oyidagi intervyusida “davom etayotgan qurollanish poygasida” Tojikiston zamonaviy qurollarni sotib olish rejasi mavjudligini aytdi.
“Gap radio va elektron urush uskunalari, hujumga uchragan dronlarni zararsizlantiradigan, havo hujumiga qarshi mudofaa tizimlari haqida bormoqda”, deydi siyosatshunos.
Mintaqadagi boshqa davlatlar
Qolgan davlatlar ham harbiy xarajatlarni oshirmoqda. Qozog‘istonning mudofaa xarajatlari o‘tgan yilga nisbatan 8,8 foizga oshdi. Harbiy byudjetini oshkor etmagan O‘zbekiston o‘tgan yili mudofaa byudjetiga qo‘shimcha 260 million dollar ajratgani xabar qilingan.
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2024-yil yanvar oyida O‘zbekiston harbiy yetakchilari bilan uchrashuvda 2030-yilga borib O‘zbekistonda yuqori texnologik qurollarga ega modernizatsiya qilingan armiya bo‘lishini aytgandi. Turkmanistonda prezident Gurbanguli Berdimuhamedov mamlakat xavfsizlik kengashining shu oydagi yig‘ilishida Mudofaa vazirligiga harbiy tayyorgarlikni oshirish bo‘yicha ko‘rsatma bergan.
Mintaqa rasmiylari postsovet hududidagi mojarolarni — Ukraina urushi, Armaniston va Ozarbayjon o‘rtasidagi urush, Markaziy Osiyodagi chegara mojarolari va Afg‘onistondagi beqaror muhitni o‘z harbiy kuchlarini kuchaytirishga sabab sifatida ko‘rsatmoqda.
Biroq, Markaziy Osiyo masalalarida mutaxassis yozuvchi Piter Leonard “Amerika Ovozi” bilan suhbatda, “Bu qisman obro‘ masalasidir. Avtoritar rahbarlar yaltiroq va qimmatbaho qurollarni ko‘z-ko‘z qilishni yaxshi ko‘radi. Buni Turkmanistonda ham ko‘rishimiz mumkin, u yerda rasmiylar har yili o‘tkaziladigan harbiy namoyishlarda Xitoy, Yevropa va boshqa mamlakatlardan olib kelingan yangi qurol-yarog‘ va transport vositalarini namoyish etadi. Biz bu tendensiyani butun Markaziy Osiyoda ko‘ryapmiz”.
Markaziy Osiyoda harbiylashuvning kuchayishi geosiyosiy kontekstning o‘zgarib borayotganini ham ta’kidlaydi. Rossiya hukmronligi ostidagi Kollektiv Xavfsizlik Shartnomasi Tashkiloti tarixda Markaziy Osiyo xavfsizligi masalalarida muhim rol o‘ynagan.
Biroq keyingi yillarda tashqi davlatlar, jumladan Turkiya, Eron, BAA, AQSH, Xitoy, Germaniya, Fransiya va Belarus Markaziy Osiyo respublikalarining harbiy hamkorlariga aylandi.
Matbuot xabarlariga ko‘ra, 2010 va 2024-yillar oralig‘ida Turkiya va Eron Qirg‘iziston, Tojikiston, O‘zbekistonga hujumchi dronlarni yetkazib berdi; AQSH O‘zbekiston, Tojikistonga texnik yordam va harbiy mashinalar taqdim etdi; Xitoy O‘zbekistonga havo hujumidan mudofaa uskunalarini sotdi; Fransiya va Germaniya Qozog‘iston, O‘zbekistonga harbiy vertolyotlar sotdi; Belarus esa Qirg‘izistonga havo hujumidan mudofaa uskunalarini yetkazib berdi, deyiladi xabarda.
Harbiy qurollanishning kelajakka ta’siri to’g’risidagi turli qarashlar
Nemis tahlilchi va sobiq ittifoq tadqiqotchi mutaxassisi Svenya Petersen “Amerika Ovozi” bilan suhbatda Qirg‘iziston-Tojikiston qurollanish poygasi alohida xavotir uyg‘otayotganini aytgandi.
“Qirg‘iziston va Tojikiston rahbarlari chegarada tinchlik va xavfsizlikni mustahkamlash zarurligi haqida gapirgan bo‘lsalar-da, ikki davlat ham kurash arafasida”, dedi u.
Boshqa ekspertlar guruhi esa Qirg‘iziston va Tojikiston o‘rtasidagi qurollanish poygasi mojaroga olib kelishiga shubha bildirmoqda.
“Ajablanarlisi shundaki, bu mamlakatlarda harbiy kuchlarning kuchayishi, aslida, dushmanlikni kuchaytirmadi, aksincha, chegara demarkatsiyasi masalasida samimiy va amaliy muloqotlar olib borilmoqda. Xavfli nuqtada turgan bu mamlakatlar o‘ttiz yillik (chegaraviy) mojarolarga chek qo‘yadigan tarixiy chegara shartnomasini imzolash arafasida”, deydi Peter Leonard.
Toshkentdagi “Mano” siyosiy tadqiqot instituti direktori Baxtiyor Ergashev 2023-yil yanvarida OAVga bergan intervyusida mintaqada keng ko‘lamli harbiy mojarolar yuz berishiga shubha qilishini aytgandi.
“Shubhasiz, Qirg‘iziston va Tojikiston o‘rtasidagi mojaro kabi xavfli zonalar mavjud. Lekin ishonchim komilki, bu mojaro keskinlashuv tendensiyasidan qat’i nazar, hal bo‘ladi”. — degan u.
Mintaqa aholisi ham harbiy qurollanish sabablari haqida turlicha fikrda. Qirg‘izistonning Tojikiston bilan chegaradosh Botken viloyatida bo‘lgan qirg‘izistonlik fotomuxbir Danil Usmonov 2021-yil apreli va 2022-yil sentyabridagi qirg‘iz chegarasidagi mojarolar haqida “Amerika Ovozi”ga bergan reportajida, Qirg‘iziston bilan chegaradosh shaharlar aholisi bilan suhbatda “Bishkek rasmiylari o‘z mintaqasining iqtisodiy muammolarni ko‘proq pul sarflash bilan hal qiladi”, deb javob berishganini ta’kidlagan.
“Ammo, ular harbiy xarajatlarni ko‘paytirish va Botkenni harbiy jabhadan qurollantirishni Tojikiston bilan chegaradagi mojarolarni oldini olish uchun zarur chora sifatida qabul qilishadi”.
Qirg‘iziston rasmiylari harbiy xarajatlarni oshganligiga sabab qilib, ehtimoliy mojarolarni bartaraf etish imkoniyatlarini kuchaytirishni ko’rsatdi. 2024-yil yanvar oyida Qirg‘izistonning Jalolobod viloyati aholisi bilan uchrashuvi chog‘ida Tashiyev qurol-yarog‘ va tegishli xaridlar Markaziy Osiyodagi kuchlar muvozanatni o‘zgartirganini ta’kidladi.
“Biz endi (harbiy) qudratga ega bo‘lmagan kuchsiz davlat sifatida ko‘rilmaymiz... Bugun bizni dahshatli raqib, kuchli davlat va ishonchli hamkor sifatida ko‘rishmoqda”, deb ta’kidladi u.
Leonardning aytishicha, harbiylashtirish Markaziy Osiyo respublikalarining siyosiy barqarorligini mustahkamlashi dargumon.
“Agar Markaziy Osiyo hukumatlari siyosiy islohotlarida vaziyatni yumshatish vositasi bo‘lib xizmat qiluvchi institutlarni ishga tushirish kabi yechimlarni emas, oddiy qurolli kuchlarni barqarorlikni mustahkamlashning kaliti deb bilsa, kutilmagan muammolarga duch keladi”, dedi u.
“Masalan, Qozog‘iston o‘z armiyasiga katta mablag‘ sarflaydi. Lekin bu butun mamlakatni larzaga keltirgan 2022-yil yanvaridagi umummilliy norozilik namoyishlari kabi voqealarning oldini oladimi?”
Izoh (0)