Maktab va “metan”dagi holat: jamiyat nega agressiv bo‘lib qolgan?

Yakunlanayotgan haftada ijtimoiy tarmoqlarda tarqalgan 2 ta video ko‘plab muhokamalarga sabab bo‘ldi. Birinchi video Toshkent shahridagi 103-sonli maktabda sodir bo‘lgan. Ikkinchi videodagi holat esa Toshkent viloyati Yuqori Chirchiq tumani hududida joylashgan metan zapravkada. “Daryo” ushbu voqealarni Jamshid Muslimov bilan tahlil qiladi.

– Jamshid aka, birinchi videoda maktab o‘quvchilari o‘z o‘qituvchisini ustidan kulib, uni mazax qilmoqda. Ikkinchi videoda esa bir to‘da odamlar bir bolani do‘pposlamoqda. Bu ikki voqea o‘rtasida siz qandaydir bog‘liqlik ko‘rmayapsizmi va bu voqeliklarni siz nima deb atagan bo‘lar edingiz?

– Bu ikki voqeani bir-biriga bog‘laydigan jihat – bu inson omili. Ya’ni insonning zo‘ravonlikka bo‘lgan moyilligi. Bolalarda va yoshlarda bu tabiiy holat. Bu hozirgi zamonning natijasi emas, bunday holatlar oldin ham bo‘lgan. Metan quyish shoxobchasida sodir bo‘lgan to‘polon ham odamlardagi zo‘riqish natijasida olomon ruhiyati birdaniga qo‘zg‘alib ketgan. Bu insonning tabiati. Insonning tabiatini tartibga solib turuvchi narsa esa madaniyat hisoblanadi. Bu madaniyatning ichiga o‘zining va boshqalarning haq-huquqlarini hurmat qilish, odob saqlash kabilar kiradi.

– Mixail Bulgakov o‘zining “Usta va Margarita” asarida “jodugarlik bir boshlanmasin, boshlansa, to‘xtatib bo‘lmay qoladi” deb yozgan edi. O‘zbek jamiyatida vahshiylik, toqatsizlik va aqlsizlik bilan bog‘liq Bulgakov taʼriflaganidek “jodugarlik” boshlandimi? Agar boshlangan bo‘lsa, uning sabablari nimada?

– O‘zbek jamiyatida “jodugarlik” avj olib ketdi deb hisoblamayman. Lekin bunday holatlarni oldini olish uchun choralar ko‘rilmasa, bu holatlar avjiga olib, madaniyat va odob-axloq orqada qolib ketadi. Bu xuddi korrupsiyaga o‘xshaydi. Agar korrupsiyaga qarshi kurashilmasa, u jamiyatda axloqiy jinoyatdan normal holatga aylanib qoladi. Xuddi shu singari sodir bo‘layotgan vahshiyliklar bora-bora normal holatga aylanib ketib qolishi mumkin.

– Bunday holatlarni oldini olish uchun qanday choralar ko‘rilishi kerak deb hisoblaysiz?

– Keling, birinchi maktabdagi holatdan boshlasam. Bolalarning zo‘ravonligi tabiatan mavjud. Sovet davrida bunday holatlar bo‘lmagan, deganlar ham bor. Bu bo‘lmagan gap. Sovet davrida ham maktablarda shunday zo‘ravonliklar uchrab turgan. Chunki yosh bolalarda empatiya hali shakllanmagan bo‘ladi. Agar bola zerikib ketsa ham shunday holat yuz berishi mumkin. Bolaning zerikishi bilan, katta odamning zerikishi o‘rtasida farq mavjud. Bola bolalardek o‘yinga to‘yina olmasa, darslar uni qiziqtira olmasa, unga nisbatan qattiq munosabatda bo‘linsa, 3-4 soat darslarda bola portlaydi. Va mana shu portlashga ham jismonan, ham ruhan zaif o‘qituvchi to‘g‘ri kelib qolsa, u qurbon bo‘ladi.

Maktablarda ideal darslar o‘tilganda ham, bunday holatlar bo‘lmasligiga hech kim kafolat bera olmaydi. Shuning uchun o‘qituvchilarda bunday vaziyatlarga avvaldan tayyorlik bo‘lishi kerak. Agar dars vaqtida biron o‘quvchi shovqin ko‘tarib, sinfda g‘ala-g‘ovur boshlasa, o‘qituvchi bolaga teng kelib, unga kuch ishlatishga harakat qilmasin. Balki direktorga xabar berishi yoki bolalarning ota-onasiga qo‘ng‘iroq qilish mumkin. Lekin bu vaziyatda bolani va uning ota-onasini aybdor qilib qo‘yish kerak emas.

Gaz quyish shoxobchasidagi vaziyat bu katta odamlarning muammosi. Davlatda har xil holatlar bo‘lib qolishi mumkin va bunday holatda odamlar o‘zlarini qanday tutishni bilishlari kerak. Lekin benzin yo‘qligi, gaz yo‘qligi surunkali davom etganidan so‘ng jamiyatda ijtimoiy zo‘riqish yuzaga keladi. Odamlar televizorni yoqsa boshqa gap ketayotgan bo‘ladi. Hech kim vaziyatni tushuntirmaydi. Natijada odamlar o‘zlarida yuzaga kelgan savollarga javob topa olmaydi va insonlarning psixikasi isyon qilishni boshlaydi. Ya’ni odam ichida zo‘riqish to‘planib, tashqariga chiqish yo‘llarini izlaydi. Bunday holatda kimningdir nojo‘ya harakati, u insonga provokatsiya bo‘lib qolishi mumkin. Natijada bu zo‘riqish bir insonga qaratiladi.

Ijtimoiy zo‘riqish inson ongida kritik fikrlashni to‘sib qo‘yadi. Gaz shoxobchasidagi holat bilan maktabdagi holat bir-biriga o‘xshash. Bu ijtimoiy psixik holat. Albatta, bu bilan professional tarzda ishlash kerak.

– Bugun insonlar go‘yo rangsiz odamga o‘xshab qolgan. Ularni oldinga undovchi g‘oya yo‘qdek. Jamiyatni qanday qilib tiriltirish mumkin?

– Bu narsani odamlarni qanday kiyim kiyganidan bilib olsangiz bo‘ladi. Hozir ko‘pchilik bo‘g‘iq kiyim kiyib olgan. Bizni odamlar “dumka”ga tushib qolgan. Bunga ba’zi muammolar sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, ishsizlik, oilaviy muammolar, qarzdorlik va hokazo. Mana shunday zo‘riqish holatida yashovchi inson hayoti rangsiz bo‘ladi va u rang-barang hayotga qayta olmaydi.

Bundan tashqari, rangsiz hayotda yashovchi insonlarni bo‘sh vaqtlari bo‘lmaydi. Bo‘sh vaqt nima degani? Bizda bo‘sh vaqt deganda bekorchi, ishsiz odam tushuniladi. Ishsiz odamning dard-xayoli ish topish bilan bo‘ladi. Ya’ni u muammo ichida. Bo‘sh vaqt – bu bir insonni o‘z ishlaridan qutulib, o‘zi uchun sarflaydigan vaqti hisoblanadi. Bunday vaqt daromadi yo‘lga qo‘yilgan, ehtiyojlari ma’lum darajada qoplangan insonlarda mavjud bo‘ladi.

Uyquga to‘ymaslik, vitamin yetishmasligi, noto‘g‘ri ovqatlanish, ijtimoiy muammolar va nosog‘lom muhit odamni rangsiz hayotga tushirib qo‘yadi. Agar inson o‘zi shunday muhitga tushib qolganini ongli ravishda sezsa, keyinchalik bu holatdan chiqishi mumkin. Ya’ni inson rangsiz muhitdan chiqishi uchun o‘zini tahlil qilishi kerak. Bu juda og‘ir ish. Bu xuddi baron Myunxgauzen o‘zini o‘zi sochidan tortib, botqoqlikdan chiqarganga o‘xshaydi. Bu vaziyatda odamlarga tayanch nuqtasi kerak. Oldin bizni jamiyatda tayanch nuqta – din bo‘lgan. Hozir professional psixologlar ko‘p. Odamlar bilan shunday muloqotni yo‘lga qo‘yish lozim.

To‘liq suhbatni  “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasida tomosha qilishingiz mumkin.