Har qanday mamlakatning qudrati bevosita harbiy va iqtisodiy salohiyat orqali belgilanadi. Barcha davrlarda har qanday davlat o‘z xavfsizligini taʼminlovchi kuch sifatida qurolli kuchga eʼtibor qaratgan. O‘z navbatida, harbiy kuch katta mablag‘ni talab qiladi. Shu nuqtayi nazardan, iqtisodi bardavom bo‘lgan mamlakatlar doim harbiy qudratini rivojlantirishga intilib kelgan.
Inson aqli vaqt o‘tishi bilan o‘qotar quroldan tortib Yer sayyorasini yo‘q qilib yubora oladigan yadro kallaklarigacha o‘ylab topdi. Insoniyat globallashuv davriga qadam bosish barobarida, zamonaviy dunyoning yangi kuch vositalarini yaratishga talpindi. Kashf etilgan yangi kuch vositalari bugun qudratli mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro geosiyosiy raqobatning ko‘rinish va shaklini XX asrga qaraganda tubdan o‘zgartirib yubordi.
To‘g‘ri, bugungi kunda harbiy va iqtisodiy kuch vositasi orqali har bir davlatni o‘z pozitsiyasini o‘zgartirishga majbur qilish mumkin. Biroq baʼzida qattiq vositalarsiz ham ko‘zlangan maqsadga erishsa bo‘ladi. Harvard universiteti professori Jozef Nay aytganidek, bunda majburlash emas, balki jalb qilish asosiy omil hisoblanadi.
Ushbu maqolada zamonaviy dunyoning yangi kuch vositalaridan biri bo‘lgan — yumshoq kuch yoki “ko‘rinmas diplomatiya”, uning AQSH tashqi siyosatidagi o‘rni haqida so‘z yuritamiz.
Yumshoq kuch o‘zi nima?
Yumshoq kuch — bu maʼlum bir geosiyosiy maqsadga zo‘ravonliklarsiz erishish yo‘li hisoblanadi. Yumshoq kuch atamasini baʼzan “ko‘rinmas diplomatiya” iborasi bilan sinonim tarzda ishlatish mumkin. Yumshoq kuchning o‘ziga xos jihati, u qattiq (harbiy) kuchdan mutlaqo farq qiladi. Masalan, harbiy va iqtisodiy tahdidlar bir mamlakatni o‘z qarori va pozitsiyasini o‘zgartirishga majbur etsa, yumshoq kuch jalb qilish siyosati bilan taʼsir ko‘rsatadi. Aniqroq qilib aytganda, yumshoq kuch bu o‘z manfaatlaringizni boshqalar manfaat va istaklariga aylantirishdir!
Jozef Nay o‘zining “Yumshoq kuch” (Soft Power) asarida ko‘rinmas diplomatiya uchta manbaga tayanishini yozadi. Birinchisi — jozibador madaniyat. Ikkinchisi — mamlakat ichida va tashqarisida namuna bo‘la oladigan siyosiy qadriyat. Uchinchisi — huquqiy va axloqiy kuch sifatida namoyon bo‘lgan tashqi siyosat.
Yumshoq kuch atamasining siyosatga kirib kelishi
Yumshoq kuch atamasini birinchi bo‘lib siyosatshunoslik faniga olib kirgan Harvard universiteti professori Jozef Nay bo‘lishiga qaramay, bu kuch vositasi haqidagi qarashlar miloddan avvalgi VI asrda yashab o‘tgan xitoylik strateg Sun Szi tomonidan tilga olingan. Uning so‘zlariga ko‘ra, “dunyoda suvdan zaifroq va nozikroq narsa yo‘q, lekin u eng qattiq jismni ham yo‘q qila oladi”.
Sun Szi o‘zining “Urush sanʼati” nomli asarida “G‘alabaning eng aʼlosi yuz marta jang qilib, yuz marta g‘alaba qozonish emas, balki jang qilmasdan g‘olib bo‘lishdir”, deb yozadi. Shu jihatdan olib qaraganda, kuchning mavjudligi emas, balki undan qanday foydalana olish muhim hisoblanadi.
Sovet Ittifoqining qulashida yumshoq kuchning o‘rni
Yumshoq kuch iborasi o‘tgan asrning 90-yillarida jahon siyosatida muomalaga chiqarilgan bo‘lsa-da, uni real siyosatda qo‘llash jarayoni AQSH va Sovet Ittifoqi o‘rtasida boshlangan Sovuq urush (1945–1990) davriga borib taqaladi. Ayni shu vaqt ichida Amerikaning yumshoq kuchiga asosiy va yagona raqobatchi Sovet Ittifoqi edi. Ikkinchi jahon urushida Germaniya ustidan g‘alaba qozonish va urushdan keyingi davrda kuzatilgan iqtisodiy o‘sish kommunistik rejim obro‘sini Yevropa, Afrika va Osiyo kabi mintaqalarda oshirib yubordi. Natijada dunyoning turli nuqtalaridagi insonlar ushbu g‘oya ketidan ergasha boshladi.
Ayniqsa, 1957-yilda Sovet Ittifoqi tomonidan fazoga birinchi sunʼiy yo‘ldoshning uchirilishi kommunistik mafkura taʼsiri yanada keng quloch yozishiga xizmat qildi. Ammo keyinchalik Sovet Ittifoqida yuzaga kelgan iqtisodiy turg‘unlik uning yumshoq kuch taʼsirini sezilarli ravishda pasaytirdi.
Jozef Nay “Yumshoq kuch” asarida “Fan va texnika, klassik musiqa, balet va yengil atletikada sovet madaniyati jozibador edi, ammo mashhur madaniy ekspertlarning yo‘qligi uning taʼsirini cheklab qo‘ydi. Eng muhimi, sovet tashviqoti o‘zining siyosatiga mos kelmas edi”, deb yozadi.
AQSHning harbiy va iqtisodiy qudrati Sovuq urushda Sovet Ittifoqini mag‘lub etishda asosiy rol o‘ynagan bo‘lsa-da, Amerikaning ko‘rinmas diplomatiyasi kommunistik rejimini ichkaridan mavh etishda yordam berdi. 1950-yillarda ikki mamlakat o‘rtasidagi almashuv dasturiga muvofiq 40-50 nafarga yaqin talabalar Qo‘shma Shtatlarda turli yo‘nalishlarda tahsil olgan. AQSHda bilim olgan yosh kadrlar vaqti o‘tib, kommunistik rejimga taʼsir etmasdan qolmadi. Xususan, Aleksandr Yakovlev 1958-yilda Kolumbiya universitetida siyosatshunos olim David Turmen bilan birgalikdagi ilmiy ishlaridan nihoyatda taʼsirlangan edi. Keyinchalik Yakovlev Politbyuro (siyosiy byuro — turli mamlakatlardagi kommunistik partiyalarning boshqaruv organi) aʼzosi va Mixail Gorbachyovda liberal g‘oyalar shakllanishida asosiy figura bo‘lib xizmat qildi. “Sovuq urushda qattiq va yumshoq kuchlarning birlashuvi bilan g‘alaba qozonildi. Qattiq kuch ulkan harbiy to‘siqni parchalagan bo‘lsa, yumshoq kuch Sovet Ittifoqini ich-ichidan yemirdi”, — deb yozgan o‘z kitobida Jozef Nay.
Yumshoq kuchning AQSH siyosatidagi o‘rni
Sovet Ittifoqi parchalanib, Sovuq urush barham topgach, XXI asrda xalqaro munosabatlarda yumshoq kuchning favqulodda ahamiyati sezilarli darajada ortdi. Jozef Nay o‘z asarida 2000-yillarda AQSH hukumati tomonidan yuritilgan qattiq kuch siyosati keltirib chiqargan salbiy oqibatlarni ko‘rsatib, Iroq va Afg‘onistonga uyushtirilgan harbiy operatsiyalarni tanqid ostiga oladi. Chunki ayni shu harbiy amaliyotlar Qo‘shma Shtatlarning dunyo hamjamiyati oldidagi ishonchiga jiddiy zarba bergan edi.
“Iroq urushidan olingan saboq shundan iborat bo‘ldiki, AQSHning yumshoq kuchi tobora kamayib bormoqda. Bush kengroq harbiy koalitsiya yoki BMTning ruxsatini qo‘lga kirita olmagani uchun urushga kirdi. Bu esa, o‘z navbatida, quyidagi ikki oqibatni keltirib chiqardi: birinchidan, Amerikaga qarshi kayfiyatning kuchayishi, terrorchilarni yollashning bekor qilinishi; ikkinchidan, urush va qayta qurish harakatlari AQSH uchun katta xarajatlarga sabab bo‘ldi. Boshqa mamlakatlar uchun jozibadorligimiz ahamiyatini kamaytirganimizda, biz, albatta, buning uchun badal to‘laymiz”, — deb yozgan Jozef Nay.
Siyosatchi agarda Qo‘shma Shtatlar dunyoda birinchiligini saqlab qolmoqchi bo‘lsa, tashqi siyosat yuritishda yumshoq kuchni rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratishi shartligini bildiradi. U yumshoq kuch kerakli natijaga erishishning boshqa bir vositasi ekanligini taʼkidlaydi.
Jozef Nay AQSH yumshoq kuchining dunyo bo‘ylab tarqalishida, ommaviy diplomatiya siyosatining o‘rni katta ekanligiga eʼtibor qaratadi. Ommaviy diplomatiya siyosatining uchta muhim yo‘nalishi bo‘lib, ular ichida almashinuv dasturi alohida ustuvor ahamiyat kasb etadi. AQSH davlat kotibining ommaviy diplomatiya bo‘yicha sobiq o‘rinbosari Sharlotta Birsning so‘zlariga ko‘ra, 200 dan ortiq amaldagi yoki sobiq davlat rahbarlari va terrorizmga qarshi kurash koalitsiyasi liderlarining yarmi shunday almashinuv dasturlari ishtirokchisi bo‘lgan. Jozef Nay ushbu dastur haqida shunday yozadi:
“O‘tgan o‘n yilliklarda taxminan 700 ming nafar ishtirokchi Amerikaning madaniy va ilmiy almashinuv dasturlarida qatnashgan. Bu almashinuv dasturlari Anvar Saodat, Gelmut Shmidt, Margaret Tetcher kabi dunyo liderlarini yetishtirishda yordam berdi”.
Jozef Nayning taʼkidlashicha, Amerikada tahsil olgan talabalar AQSHning ommaviy madaniyati, demokratiyasi hamda ichki va tashqi siyosatidan taʼsirlanishi kerak. Vaqt o‘tishi bilan bu talabalar o‘z mamlakatlarida AQSH manfaatlarini ilgari surishda yordam beradi. Nayning taʼbiri bilan aytganda, AQSHda taʼlim olgan shaxslar Qo‘shma Shtatlar obro‘si uchun ajoyib manba!
Xulosa qiladigan bo‘lsak, bugungi xilma-xil dunyoda har uchala kuch manbasi —harbiy, iqtisodiy va yumshoq kuch maʼlum bir darajada dolzarb. “Ko‘rinmas diplomatiya” siyosati qanday imkoniyatlar taqdim etishini ko‘rgan yirik kuch markazlari, ayniqsa, Xitoy bugungi kunda o‘zining yumshoq kuchini parvarishlash uchun katta mablag‘ sarflamoqda. Agar XXI asr axborot davri ekanligini va ijtimoiy jarayonlar shu ketishda davom etishini hisobga olsak, yumshoq kuch samarali taʼsir ko‘rsatish vositasi bo‘lishiga shubha yo‘q!
Sardor Ali
Izoh (0)