2023-yil 14-may kuni Turkiyada prezident saylovlari bo‘lib o‘tadi. Nafaqat mintaqada, balki dunyoda ham o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan mamlakatdagi bu muhim siyosiy jarayon bugungi kunda jahon OAVlarining diqqat markazida turibdi. Saylovoldi jarayonida kuzatilgan har xil intrigalar, o‘zaro ayblovlar, tashqi kuchlarning aralashuvi xalqaro hamjamiyatning qiziqishiga “moy” sepyapti.
O‘zbekiston manfaatlari nuqtai nazaridan olib qaraganda ham ushbu davlatdagi Prezident saylovlari katta ahamiyatga ega. Negaki Turkiya bizning iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalardagi muhim hamkorimiz hisoblanadi. O‘zaro tovar ayirboshlash ko‘rsatkichlari bo‘yicha Turkiya doim yetakchi o‘rinlarni egallab kelgan.
Saylov natijalari O‘zbekiston uchun qanday ahamiyatga ega bo‘ladi? Turkiya oldingidek faol tashqi siyosatni amalga oshiradimi yoki e’tiborni ko‘proq ichki muammolar yechimiga qaratadimi? Nomzodlarning imkoniyatlari qanday baholanmoqda? Shu kabi savollarga javob topish uchun “Daryo.uz” studiyasiga Toshkent Davlat Sharqshunoslik universiteti professori Sayfiddin Jo‘rayevni taklif qildik.
— Turkiya saylovga murakkab bir vaziyatda yetib keldi. 6-fevral kuni ro‘y bergan zilzilalarda 50 mingdan ziyod odam halok bo‘ldi. Iqtisodiy vaziyat ham bundan yaxshi emas. O‘tgan yili inflyatsiya 78 foizdan oshib ketdi, energiya resurslari 150 foizdan ko‘proq, oziq-ovqatlar esa salkam ikki baravar qimmatlashdi. Garchi hozir vaziyat biroz o‘nglangan bo‘lsa-da, bularning bari saylovlarda amaldagi prezidentning imkoniyatlarini sezilarli tushirib yuboradi, degan fikrga qanday qaraysiz?
— Siz sanab o‘tgan murakkabliklarga, shuningdek, dunyodagi geosiyosiy o‘zgarishlarni ham qo‘shish mumkin. Dunyoda ro‘y berayotgan jarayonlarning Turkiyaga ta’siri va bunday sharoitda Turkiya o‘zini qanday tutishi kerakligi masalasi kun tartibida turibdi. Shu jihatdan olib qaraganda, turk saylovchilari Erdo‘g‘onning siyosatini qo‘llab-quvvatlayapti. Chunki ularning nazdida Turkiyaning jahonda o‘z o‘rni bo‘lishi lozim, sababi u Sharq va G‘arbni tutashtiruvchi mamlakat. Ikkinchi jihati – ichki muammolar. Bilasizmi, ilgari Turkiya siyosatida ideologiya birinchi o‘rinda turar edi.
Partiyalar asosan g‘oyaviy-mafkuraviy jihatdan odamlarni ko‘proq jalb etish haqida o‘ylagan. Bugungi kunda esa bu masala ikkinchi o‘ringa o‘tdi, birinchi planga odamlarning turmush tarzi, bugungi kuni, ularni qiynayotgan muammolar chiqdi va hokimiyatga keladigan kuchlar bizning muammolarimizni qay tarzda hal etishi mumkin degan savollar paydo bo‘ldi. Saylovlarda ishtirok etayotgan siyosatchilar mana shu ikki omilga alohida e’tibor qaratishmoqda.
Umuman olganda esa Turkiya chuqur an’analar va davlatchilik tarixiga ega bo‘lgan davlat. Shu sababli, yuqorida aytib o‘tilgan qiyinchiliklarga qaramasdan, saylovlar an’anaviy tarzda tashkil etilyapti. Zilzila fojiasi, turmush darajasining pasayishi va boshqa omillar saylovlarning tashkiliy tarafiga ta’sir qilmadi, hatto Erdo‘g‘on saylovlarni bir oy oldinga surdi. Demak bu Turk davlatchiligida muhim omil hisoblangan aholining –qiyinchiliklar fonida bo‘lsa-da, – madaniyati bilan bog‘liq. Nomzodlar ham shunga javoban aholiga foydali bo‘ladigan masalalarni o‘z dasturlarida e’lon qilishdi.
O‘zbekistonning Turkiya bilan tashqi savdo aylanmasi birinchi chorakda salkam 850 mllion dollarni tashkil etgan. Bu TOP 10 talik davlatlar orasida 4-o‘rin degani. Eksport borasida-ku Turkiya juda yuqori – 2-o‘rinda. Bordi-yu muxolifat vakili g‘alaba qozongudek bo‘lsa, bu iqtisodiy ko‘rsatkichlarimizga qanday ta’sir o‘tkazadi?
— Saylovlarda qanday natija qayd etilishidan qat’i nazar, bu turk xalqining qarori bo‘ladi. Ikkinchidan, Turkiya uchun O‘zbekiston va umuman, Markaziy Osiyo juda muhim strategik ahamiyatga ega. Keyingi 5 yilda savdo-sotiq, iqtisodiy ko‘rsatkichlar keskin yuqoriladi, oliy darajada muntazam muloqot yo‘lga qo‘yilgan. Bu tendensiya bundan keyin ham rivojlanib boradi. Bu Turkiyaning ichki talabidan kelib chiqyapti. Shu bois davlat rahbarining o‘zgarishi O‘zbekiston bilan aloqalarning yomonlashuviga olib kelmaydi. Ayrim jihatlar o‘zgarishi mumkin bo‘lsa-da, bunda ham bizning yutqazadigan joyimiz yo‘q. Bordi-yu oppozitsiya hokimiyat tepasiga kelgan taqdirda, Turkiyada inson huquqlari masalasi kabi mavzular birinchi o‘ringa chiqishi mumkin, lekin biz bu borada o‘zimizning mustaqil yo‘nalishimizni olib boryapmiz va natijalarga ham erishyapmiz.
Misol uchun, majburiy mehnat muammosining yechim topganini qayd etish mumkin. Bu katta yutuq. Savdo-sotiq masalasida ham O‘zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlari turklar uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega. Chunki bizning mintaqa orqali Janubi-sharqiy Osiyoga transport koridorlarini rivojlantirishdan Turkiyaning o‘zi manfaatdor. Demak, yetakchining o‘zgarishi bu siyosatni o‘zgartira olmaydi. Erdo‘g‘onning o‘zi qoladigan bo‘lsa, bu yana qo‘shimcha imkoniyatlar degani. Chunki davlat rahbarlari o‘rtasida do‘stona munosabatlar mavjud, shu paytgacha o‘rnatilgan aloqalar esa yanada chuqurlashadi.
— Turkiyaning o‘ziga xosligi — Sharq va G‘arb chorrahasida joylashgani. Biz Turkiya potensialidan Yevropa bozorlariga chiqish uchun yetarli darajada foydalana olyapmizmi?
— Turkiya omilidan foydalanish borasida hali salohiyat juda katta. Turkiya foydali qazilmalar nuqtayi nazaridan imkoniyatlari kam, lekin ham Qora dengiz, ham O‘rta Yer dengizlari orqali jahon bozoriga chiqish imkoniyatlari katta. Biz bundan transport koridorlari sifatida foydalanishimiz mumkin. Prezidentimiz tashabbusi bilan bu takliflar Turkiy davlatlar tashkilotida ham ilgari surilyapti.
Birgalikda amalga oshirish mumkin bo‘lgan imkoniyatlar hali to‘liq ishga solingani yo‘q. Undan tashqari, hozir dunyoda energetik inqiroz yuz beryapti. Bu masalada Yevropa davlatlari Xitoy bilan quruqlik orqali aloqa o‘rnatishga ehtiyoj sezyapti, Turkiya energetik xab tashkil etyapti. Bunga O‘zbekiston ham qo‘shiladi, Kavkaz va Markaziy Osiyo orqali Xitoyga o‘tiladi. Ushbu yo‘nalishda ham imkoniyatlarimiz juda katta. Bu xabning bir nuqtasi Turkiyada bo‘ladigan bo‘lsa, o‘rtasi Markaziy Osiyoda va boshqa nuqtasi Xitoyda joylashadi.
— Agar sizda imkoniyat bo‘lganda, saylovda kimga ovoz bergan bo‘lar edingiz?
— Men, avvalo, Turkiya uchun, shaxs nuqtayi nazaridan esa Erdo‘g‘onga ovoz bergan bo‘lar edim.
Suhbatning to‘liq versiyasi bilan YouTube kanalimiz orqali tanishishingiz mumkin.
Izoh (0)