2023 йил 14 май куни Туркияда президент сайловлари бўлиб ўтади. Нафақат минтақада, балки дунёда ҳам ўзига хос ўринга эга бўлган мамлакатдаги бу муҳим сиёсий жараён бугунги кунда жаҳон ОАВларининг диққат марказида турибди. Сайловолди жараёнида кузатилган ҳар хил интригалар, ўзаро айбловлар, ташқи кучларнинг аралашуви халқаро ҳамжамиятнинг қизиқишига “мой” сепяпти.
Ўзбекистон манфаатлари нуқтаи назаридан олиб қараганда ҳам ушбу давлатдаги Президент сайловлари катта аҳамиятга эга. Негаки Туркия бизнинг иқтисодий, сиёсий ва маданий соҳалардаги муҳим ҳамкоримиз ҳисобланади. Ўзаро товар айирбошлаш кўрсаткичлари бўйича Туркия доим етакчи ўринларни эгаллаб келган.
Сайлов натижалари Ўзбекистон учун қандай аҳамиятга эга бўлади? Туркия олдингидек фаол ташқи сиёсатни амалга оширадими ёки эътиборни кўпроқ ички муаммолар ечимига қаратадими? Номзодларнинг имкониятлари қандай баҳоланмоқда? Шу каби саволларга жавоб топиш учун “Дарё.уз” студиясига Тошкент Давлат Шарқшунослик университети профессори Сайфиддин Жўраевни таклиф қилдик.
— Туркия сайловга мураккаб бир вазиятда етиб келди. 6 февраль куни рўй берган зилзилаларда 50 мингдан зиёд одам ҳалок бўлди. Иқтисодий вазият ҳам бундан яхши эмас. Ўтган йили инфляция 78 фоиздан ошиб кетди, энергия ресурслари 150 фоиздан кўпроқ, озиқ-овқатлар эса салкам икки баравар қимматлашди. Гарчи ҳозир вазият бир оз ўнгланган бўлса-да, буларнинг бари сайловларда амалдаги президентнинг имкониятларини сезиларли тушириб юборади, деган фикрга қандай қарайсиз?
— Сиз санаб ўтган мураккабликларга, шунингдек, дунёдаги геосиёсий ўзгаришларни ҳам қўшиш мумкин. Дунёда рўй бераётган жараёнларнинг Туркияга таъсири ва бундай шароитда Туркия ўзини қандай тутиши кераклиги масаласи кун тартибида турибди. Шу жиҳатдан олиб қараганда, турк сайловчилари Эрдўғоннинг сиёсатини қўллаб-қувватлаяпти. Чунки уларнинг наздида Туркиянинг жаҳонда ўз ўрни бўлиши лозим, сабаби у Шарқ ва Ғарбни туташтирувчи мамлакат. Иккинчи жиҳати – ички муаммолар. Биласизми, илгари Туркия сиёсатида идеология биринчи ўринда турар эди.
Партиялар асосан ғоявий-мафкуравий жиҳатдан одамларни кўпроқ жалб этиш ҳақида ўйлаган. Бугунги кунда эса бу масала иккинчи ўринга ўтди, биринчи планга одамларнинг турмуш тарзи, бугунги куни, уларни қийнаётган муаммолар чиқди ва ҳокимиятга келадиган кучлар бизнинг муаммоларимизни қай тарзда ҳал этиши мумкин деган саволлар пайдо бўлди. Сайловларда иштирок этаётган сиёсатчилар мана шу икки омилга алоҳида эътибор қаратишмоқда.
Умуман олганда эса Туркия чуқур анъаналар ва давлатчилик тарихига эга бўлган давлат. Шу сабабли, юқорида айтиб ўтилган қийинчиликларга қарамасдан, сайловлар анъанавий тарзда ташкил этиляпти. Зилзила фожиаси, турмуш даражасининг пасайиши ва бошқа омиллар сайловларнинг ташкилий тарафига таъсир қилмади, ҳатто Эрдўғон сайловларни бир ой олдинга сурди. Демак бу Турк давлатчилигида муҳим омил ҳисобланган аҳолининг –қийинчиликлар фонида бўлса-да, – маданияти билан боғлиқ. Номзодлар ҳам шунга жавобан аҳолига фойдали бўладиган масалаларни ўз дастурларида эълон қилишди.
Ўзбекистоннинг Туркия билан ташқи савдо айланмаси биринчи чоракда салкам 850 мллион долларни ташкил этган. Бу ТОП 10 талик давлатлар орасида 4-ўрин дегани. Экспорт борасида-ку Туркия жуда юқори – 2-ўринда. Борди-ю мухолифат вакили ғалаба қозонгудек бўлса, бу иқтисодий кўрсаткичларимизга қандай таъсир ўтказади?
— Сайловларда қандай натижа қайд этилишидан қатъи назар, бу турк халқининг қарори бўлади. Иккинчидан, Туркия учун Ўзбекистон ва умуман, Марказий Осиё жуда муҳим стратегик аҳамиятга эга. Кейинги 5 йилда савдо-сотиқ, иқтисодий кўрсаткичлар кескин юқорилади, олий даражада мунтазам мулоқот йўлга қўйилган. Бу тенденция бундан кейин ҳам ривожланиб боради. Бу Туркиянинг ички талабидан келиб чиқяпти. Шу боис давлат раҳбарининг ўзгариши Ўзбекистон билан алоқаларнинг ёмонлашувига олиб келмайди. Айрим жиҳатлар ўзгариши мумкин бўлса-да, бунда ҳам бизнинг ютқазадиган жойимиз йўқ. Борди-ю оппозиция ҳокимият тепасига келган тақдирда, Туркияда инсон ҳуқуқлари масаласи каби мавзулар биринчи ўринга чиқиши мумкин, лекин биз бу борада ўзимизнинг мустақил йўналишимизни олиб боряпмиз ва натижаларга ҳам эришяпмиз.
Мисол учун, мажбурий меҳнат муаммосининг ечим топганини қайд этиш мумкин. Бу катта ютуқ. Савдо-сотиқ масаласида ҳам Ўзбекистон ва Марказий Осиё давлатлари турклар учун ўта муҳим аҳамиятга эга. Чунки бизнинг минтақа орқали Жануби-шарқий Осиёга транспорт коридорларини ривожлантиришдан Туркиянинг ўзи манфаатдор. Демак, етакчининг ўзгариши бу сиёсатни ўзгартира олмайди. Эрдўғоннинг ўзи қоладиган бўлса, бу яна қўшимча имкониятлар дегани. Чунки давлат раҳбарлари ўртасида дўстона муносабатлар мавжуд, шу пайтгача ўрнатилган алоқалар эса янада чуқурлашади.
— Туркиянинг ўзига хослиги — Шарқ ва Ғарб чорраҳасида жойлашгани. Биз Туркия потенсиалидан Европа бозорларига чиқиш учун етарли даражада фойдалана оляпмизми?
— Туркия омилидан фойдаланиш борасида ҳали салоҳият жуда катта. Туркия фойдали қазилмалар нуқтаи назаридан имкониятлари кам, лекин ҳам Қора денгиз, ҳам Ўрта Ер денгизлари орқали жаҳон бозорига чиқиш имкониятлари катта. Биз бундан транспорт коридорлари сифатида фойдаланишимиз мумкин. Президентимиз ташаббуси билан бу таклифлар Туркий давлатлар ташкилотида ҳам илгари суриляпти.
Биргаликда амалга ошириш мумкин бўлган имкониятлар ҳали тўлиқ ишга солингани йўқ. Ундан ташқари, ҳозир дунёда энергетик инқироз юз беряпти. Бу масалада Европа давлатлари Хитой билан қуруқлик орқали алоқа ўрнатишга эҳтиёж сезяпти, Туркия энергетик хаб ташкил этяпти. Бунга Ўзбекистон ҳам қўшилади, Кавказ ва Марказий Осиё орқали Хитойга ўтилади. Ушбу йўналишда ҳам имкониятларимиз жуда катта. Бу хабнинг бир нуқтаси Туркияда бўладиган бўлса, ўртаси Марказий Осиёда ва бошқа нуқтаси Хитойда жойлашади.
— Агар сизда имконият бўлганда, сайловда кимга овоз берган бўлар эдингиз?
— Мен, аввало, Туркия учун, шахс нуқтаи назаридан эса Эрдўғонга овоз берган бўлар эдим.
Суҳбатнинг тўлиқ версияси билан YouTube каналимиз орқали танишишингиз мумкин.
Изоҳ (0)