“Sen yolg‘iz qolgan payting o‘zingga o‘xshaysan…”

Debochadan oldingi debocha

Uyimizda mingga yaqin kitoblar qalashib yotardi-yu, kitob javoni degan “matah” bo‘lmas edi. Eski-tuski, muqovasi uniqqan, ba’zi qismlarini sichqon kemirgan “tilla” kitoblar har yerda: xontaxta oyoqlarining tagida, deraza tokchalarida, (qishda sovuqdan nam bo‘lib ketardi sho‘rliklar) molxonaning tepasida, yerto‘lada, oshxona idishlarining oldida, televizor ustida, umuman javondan boshqa hammayoqda betartib sochilib yotardi. Keyinchalik kitob qadrini oz-muncha tushunganimdan keyin onam bo‘shatib bergan uchta sandiqqa barchasini taxlab chiqqanman.

Bolaligimda mol boqishga ketar paytim sandiqni ochib, ko‘zimga yaxshi ko‘ringan kitobni qo‘ltiqlardim-u, dalaga chopardim. Mol boqmaganlar daraxt soyasida o‘tirib o‘qishning gashtini qayerdan ham bilsin!

Xullas, Markes ham o‘sha kezlar o‘qilgan. Bu kitobni to‘rt marotaba o‘qidim: ikki marta mutlaqo tushunmay, bir marta ba’zi bir narsalarni anglayotgan palla ichim siqilib, tashlab qo‘yganman.

Va nihoyat, uch yil burun bu asarning nimasi bunchalik mashhur ekanligini bilish jazavasida o‘qishga qattiq kirishdim. Tugatganimdan so‘ng ikki kun shu asar qahramonlarining holatida yurganimni eslayman. Bu roman hovlimizdagi eski o‘rik daraxtini, tomorqadagi beton yo‘lak bo‘ylab harakatlanayotgan yuzlab chumolilarni o‘zgacha hayrat bilan kuzatishimga majbur qilgan.

Asar haqida qisqacha

“Yolg‘izlikning yuz yili” Gabriel Garsia Markes tomonidan 1965–1966-yillarda Mexiko shahrida yozib tugatilgan. Asarning original g‘oyasi 1952-yilda, muallif tug‘ilib o‘sgan qishlog‘i Arakatakaga tashrif buyurganida paydo bo‘lgan.

“Yolg‘izlikning yuz yili” nashr etilgach, qisqa fursatlarda bestsellerga aylanadi. 1966 yildan buyog‘iga roman 25 tilda 50 milliondan ortiq nusxalar sotildi. Roman Bibliyadan keyin ispan tilidagi eng ko‘p sotilgan kitobga aylandi. “Agar buni o‘zim yozmaganimda, uni hech qachon o‘qimagan bo‘lardim”, — deb tan oladi Markes 1973-yil “The Atlantic” adabiy jurnaliga bergan intervyusida. — “Men bestseller asarlarni o‘qimayman”. 

Adib dunyoga o‘z tasavvur olamidan kelib chiqib qaragan. Asarlarining yarmi xayoliy tasavvuri mahsuli. Ammo shunday dalillar borki, ularni haqiqatga yaqin deb hisoblash mumkin.

Yosh Gabo onasini yaxshi ko‘rar, biroq volidaning o‘g‘liga yetarlicha e’tibor qaratishi uchun vaqti yetmasdi. Sababi, Gabrieldan tashqari uning yana o‘n nafar farzandi bor edi. O‘n nafar! Gabo Ursulaning xatti-xarakatlari, yashash tarzini onasidan olganligiga shubha qilmasa ham bo‘ladi. Gabrielni jonidan ortiq ko‘rgan momosi — Trankilina mag‘rur, donishmand ayol edi va u ham Markes romanlarida o‘ziga xos tarzda aks etgan. 

U sevib qolgan qiz — Mersades bilan bog‘liq voqealar ham buni tasdiqlaydi: oilaga yaqin bo‘lgan ayrim kishilarning aytishicha, tanishganlarida qizning yoshi o‘n uchda emas, to‘qqizda bo‘lgan. Xuddi “Yolg‘izlikning yuz yili” asaridagi mitti Ramediosni Aureliano Buendia sevib qolgani kabi! Shu bois, Markes romanlarida balog‘at yoshiga yetmagan qizlarga nisbatan muhabbat mavzusi paydo bo‘la boshladi. Bu esa kurakda turmaydigan tasodif: qiz shunchaki kechikib tug‘ilgan va shuning uchun, kuyovdan kichik.

Syujet

Asar polkovnik Aureliano Buendianing devor ostida otilishini kutib turgan payt ichidan bir-bir kechgan olis xotiralari bilan boshlanadi va o‘n betdan so‘ng sizni chigal sochga o‘xshash tushunimsiz yo‘llarga boshlab ketadi. Albatta, majburlab emas, buni o‘zingiz, qiziqishingiz ortgan sayin xohlab boraverasiz.

Barchasi Xose Arkadio Buendia hamda Ursula Iguaran o‘rtasidagi nikohdan boshlanadi. Qarindoshlar nikohi oqibatida cho‘chqa dumli farzand tug‘iladi, degan afsonalarga ishongan Ursula erini o‘ziga ancha vaqt yaqinlashtirmaydi. Bu holat mahallada mish-mishlarga sabab bo‘ladi. Bir kuni Prudensio Agilar Xose Arkadioning ustidan kulgach, darg‘azab bo‘lgan Arkadio uni o‘ldirib qo‘yadi. Shundan so‘ng Agilar arvohi Xoseni tinch qo‘ymaydi, tushlariga bo‘g‘zi qonagan holda kiraveradi va bundan to‘yib ketgan juftlik shaharni tark etishga qaror qiladi.

Juda ko‘p yo‘l bosib, botqoqliklar-u, changalzorlar oralab bir makonga kelishadi va shu yerda Makondo shaharchasiga asos solishadi. Shaharga tez-tez tashrif buyuradigan lo‘lilar yo‘lboshchisi Melkiades muz olib kelganida Xose Arkadioning tasvirlangan hayrati men belgilab, qayta-qayta o‘qiydigan sahifalardan biri.

Juftlik uchta farzand ko‘radi: Xose Arkadio, Aureliano va Amaranta. Keyinchalik tinch hayotlariga kesak yeb, kun kechiradigan Rebeka ham qo‘shiladi. Rebeka ulg‘aygach, maftunkor qizga aylanadi, Xose Arkadio uni sevib qoladi va Ursulaning qarshiligiga qaramasdan, yana qarindoshlar turmush quradi. Bu paytda Xose Arkadio Buendia turxi xil mag‘zi puch tajribalarga berilib ketadi.

Biroz vaqt o‘tib, Makondoda uyqusizlik kasali tarqaladi, kasallangan odamlar xotirasini yo‘qota boshlaydi. Romanning ayni shu kasallikka bag‘ishlangan sahifalari ham juda qiziqarli hamda qo‘rqinchli. Xotiradan butkul ayrilmaslik uchun narsalar nomini yozib, so‘ng o‘qishni ham unutib qo‘yish... Melkiades buning oldini olmaganda odamlar nafas olishni ham esdan chiqarib qo‘yar darajaga yetib borar edi.

Shunday qilib, butun shaharni davolagan lo‘li Arkadioning uyida yashab, sirli tajribalar o‘tkazib, nimadirlar yoza boshlaydi.

Oilaboshi Xose Arkadio Buendia tamoman aqldan ozadi. Oilasi uni qoraqayinga bog‘lab qo‘yishgach, u uzoq vaqt daraxt ostida yolg‘izlikda qolib, oxir-oqibat vafot etadi.

Liberallar va konservatorlar o‘rtasida fuqarolar urushi boshlanishi hamda unga bog‘liq Aureliano Buendia taqdiri asarni yana ham chigallashtiradi. U konservatorlarga qarshi Makondo askarlari rahbari bo‘lib urushga ketadi. Polkovnik Aureliano 17 ayoldan 17 farzand ko‘radi. Ularning hammasiga Aureliano ismi beriladi. Bu mantiqsizlik deysizmi? Aslo. Bu ramz va yozuvchi xuddi shu ramz orqali yozilgan bitikni hech bir odam, hech bir usul bilan o‘chirib tashlolmaydi, hammani baribir yolg‘izlik o‘z domiga tortib ketadi, demoqchi bo‘lgan.

Akaning o‘rnida qolgan Arkadio hokim bo‘lgach, odilona boshqaruvga zid harakatlar qiladi: cherkovni taqiqlaydi, konservatorlarni badarg‘a qiladi. Alaloqibatda, aynan konservatorlar tomonidan otib o‘ldiriladi.

Aureliano Buendia esa o‘zining liberallar yo‘lboshchisi sifatidagi faoliyati davomida 32 marta katta janglarda qatnashadi va hammasida yutqizadi. Urushning mantiqsizligini anglab yetgach esa Makondoga qaytadi. U yerda umrining oxiriga qadar yolg‘izlikda oltin baliqchalar yasab o‘tiradi.

Oradan yillar o‘tadi. Arkadioning evarasi Aureliano Babiloniya favqulodda aqlli, fahm-farosatli yigit bo‘lib yetishadi. Uning tomirida otasi lo‘li Maurisio qoni bo‘lgani uchun buvasi uni hech kimga ko‘rsatmay katta qiladi. Aureliano Babiloniya ulg‘aygach, butun umrini Melkiades yozib ketgan pergamentlarni tarjima qilishga sarflaydi. Keyin Babiloniyaning Gastonga turmushga chiqqan xolasi Amaranta Ursula Belgiyadan qaytib, Aurelianoni yoqtirib qoladi. U jiyani ekanligini bilmaydi va xola-jiyan sevishib qoladi. Bundan xabar topgan Gaston jahl ustida Bryusselga qaytib ketadi. Amaranta Ursula homilador bo‘lib qoladi.

Oy kuni kelgach, Amaranta cho‘chqa dumli chaqaloqni dunyoga keltiradi-yu, o‘zi vafot etadi. Bundan chuqur iztirobga tushgan Aureliano qovoqxonada tongga qadar sharob ichib chiqadi. Sahar vaqti uyga qaytgach, cho‘chqa dumli o‘g‘li esiga tushib, u yotgan xonaga yuguradi. Biroq endi kech: chaqaloqni allaqachon chumolilar yeb bitirgan edi. U ayni shu lahzalarda Melkiades qo‘lyozmalarini sirini yechishga muvaffaq bo‘ladi. Bu qo‘lyozmalarda esa Buendia sulolasining ayanchli taqdiri roppa-rosa yuz yil oldin bashorat qilingan edi: “Avlodning birinchi vakilini daraxtga bog‘lab qo‘yishadi, avlodning so‘nggisini chumolilar yeb bitiradi”.

Tahlil va xulosa

Asarda g‘ayrioddiy hamda aql bovar qilmas voqealar shunday bayon etilganki, na yozuvchining o‘zi, na personajlar va na o‘quvchi bundan ajablanadi. Bu asar dunyosida mo‘jizalar o‘zini xuddi har kungi hodisadek, ortiqcha tushuntirishga hojat qolmagandek tutadi. Shuning uchun asar “Mo‘jizaviy realizm” deb atalgan.

Gabriel Garsia Markes o‘z yurtidagi ajoyib miflar, el orasidagi turli, qiziqarli cho‘pchaklar, afsonalar bilan bu shoh asariga “bezaklar” berib chiqqani shubhasiz. Asar davomida juda kuchli, irodali, favqulodda liderlik xarakteriga ega shaxslar bo‘y ko‘rsatadi, biroq ularning hammasi yolg‘izlikda o‘lim topadi yoki beshafqat vaqt ularni abadiy yolg‘izlik girdobiga butkul uloqtirib tashlaydi. Asar qahramonlarining deyarli barchasiga zulukdek yopishib olgan narsa bitta — Yolg‘izlik!

Kitobxon yaxshilab e’tibor bersa, tez payqaydi: asar qahramonlarining ismlari avloddan avlodga o‘tib, bir xil takrorlanaveradi. Bunda Markes o‘zlaridan oldin yashab o‘tgan ajdodlarning iztiroblari, g‘ussalari, orzulari, armonlari, xotiralari va xatolari yangi avlodga misoli tavqi la’natdek meros bo‘lib qolishini ramziy ma’noda ifodalagan.

Isbot o‘laroq, Xose Arkadio va Ursuladan tug‘ilgan bolalar — Xose Arkadio, Aureliano hamda Amarantaning avlodlari qismatiga e’tibor bering. Bu ko‘hna oilaga yopishgan qarg‘ishning ta’sirini o‘zlari sezmagan holda uzluksiz davom ettirishadi. Xatolar bir xilligini ko‘rib hayratlanasiz:

Fanga ishtiyoq: Xose Arkadio, Xose Arkadio Segundo va Aureliano Xose;

Uy xo‘jaligi: Ursula va Amaranta Ursula;

Go‘zallik: Remedios, Remedios go‘zal va Renata Remedios;

Jinsiy aloqaga doimiy tashnalik: Turli ayollardan o‘n yetti o‘g‘il ko‘rgan kichik Xose Arkadio, polkovnik Aureliano Buendia, Rebeka, Aureliano Segundo, Aureliano Babiloniya va Amaranta Ursula;

Yaqin qarindoshlarga nisbatan shahvat bilan qarash, qiziqish: Ursula va Xose Arkadio – amakivachchalar (nikoh), kichik Xose Arkadio va Rebeka — ikkinchi amakivachchaning jiyani va xolasi (nikoh), Arkadio va Pilar – o‘g‘il va ona (nikohga urinish), Aureliano Xose va Amaranta — jiyan va xola (jinsiy yaqinlik), Aureliano va Amaranta Ursula – jiyan va xola (nikoh);

Jangarilik tuyg‘usi va hokimiyatga intilish: polkovnik Aureliano Buendia, Arkadio;

Qotillikka moyillik: Amaranta Remidios qahvasiga zahar qo‘shib qo‘yadi, Rebeka Xose Arkadioni o‘ldiradi.

Bu avlod vakillarining hayot yo‘llarida ko‘zga tashlanadigan narsa – yupun yolg‘izlik. Barchasi yolg‘iz tug‘ildi, yolg‘iz voyaga yetdi, yolg‘iz qaror qabul qildi, yolg‘izlikda umri poyoniga yetdi. Asardagi har bir tarixda, har bir personaj qismatida faqat muhabbat va o‘zaro hurmatgina bu o‘tmish po‘panaklaridan xalos bo‘lolmagan sulola qalbiga oz bo‘lsada umid berib turdi. Biroq buning o‘zi kamlik qildi. Tiyiqsiz shahvat balosi, ishratparastlik, axloqsiz munosabatlar, o‘zbilarmonlik xonadondan chiqishga uringan toza e'tiqod nafasini kesdi. Vaqt qudrati oldida bosh egmagan, taqdiridan qochib qutulolmagan, ichki olamini ikkilamchi ehtiyojlar qurumi bosgan Buendia sulolasini yolg‘izlikning yuz yili o‘z domiga tortib ketdi.

Asardan iqtiboslar

– Istalgan narsada jon bor. Faqat uning ruhini uyg‘ota bilish kerak.

– Yaqin kishisi dafn qilinmagan yer odamni o‘ziga bog‘lolmaydi.

– Bularning hammasi shunday. Dastlab musichadek beozor bo‘lishadi. Iyagiga tuk chiqishi bilan gunohga botishadi.

Qiziqarli faktlar

“Yolg‘izlikning yuz yili”dan oldin Markes ispan tilida to‘rtta kitob nashr etgan, ular kutilgan natijani bermagach, asarlardan shunchalik hafsalasi pir bo‘ladiki, besh yil davomida yozishni to‘xtatadi. Biroq, u boshidagi qitmir fikrdan qutula olmaydi: yana urinib ko‘rishga qaror qilganida, oilaning yagona boquvchisi — xotini edi.

“Kitobni tugatgunimcha ketma-ket 18 oy davomida har kuni yozdim”, — deydi u intervyularining birida. Qo‘lyozma shunchalik katta ediki, oila jamg‘armasi kitobning faqat yarmini nashriyotga jo‘natishga qodir edi. Tasodifan, u ikkinchi yarmini pochta orqali yuborvoradi. Noshir birinchi qismini o‘qishga shunchalik ishtiyoqmand bo‘ladiki, pochta uchun pul to‘laydi.

Markes samolyotda uchishni yomon ko‘rgan.

Markes bir vaqtlar bolalar uchun ertak yozishga urinib ko‘rgan. Farzandining tavsiyasi bilan bir ertakni o‘qib chiqadi va shu zahotiyoq niyatidan qaytadi: “Sen chindan bolalarni shunchalik ahmoq deb o‘ylaysanmi?”

Azizbek Yusupov