“Qashshoqlik inqilobga, inqilob esa qashshoqlikka yetaklaydi”. Asarlarida sevgi shahri – Parijdagi hayotning asl yuzini fosh etgan romantizm kuychisi Viktor Gyugo hikmatlari

Nafaqat fransuz adibi, balki siyosiy arbob sifatida ham mashhur Viktor Gyugo romantizmga suyanib, betakror asarlar yaratgan ijodkor sifatida tarixda qolgan. “Daryo” jamiyatdagi tengsizlik va adolatsizliklarga qarshilik qilishdan to‘xtamagan, kitoblari o‘nlab tillarga tarjima qilingan yozuvchining hayot va ijodiga nazar tashlaydi.

Zaif tanaga jo bo‘lgan buyuk iste’dod

XIX asrning boshi Fransiyada eski tartib va mutlaq monarxiya toptalayotgan davr — 1802-yil 26-fevralida Napoleon armiyasi kapitani Leopold Sijisbert Gyugo oilasida tug‘ilgan uchinchi farzand kun kelib dunyo adabiyotiga mislsiz hissa qo‘shadigan yozuvchi bo‘lishini o‘shanda hech kim tasavvur etolmasdi. Go‘dak Viktorning shunchalik zaif va kichikligidan onasi: “Oshxona pichog‘idan sal kattaroq bo‘lgan”, — deya o‘g‘liga ta’rif beradi. O‘ziga to‘q oila o‘sha davr uchun yaxshigina hashamat hisoblangan uch qavatli uyda yashardi.

Napoleonning ashaddiy tarafdori bo‘lgan otaning respublika armiyasi ofitserligidan generallikkacha ko‘tarilishi yosh Viktor taqdirida muhim rol o‘ynaydi. Xizmat safarlari sabab butun oila Italiya, Ispaniya, Marselga ko‘chib yurishi bo‘lajak adibning yozilajak asarlariga xomashyo bo‘ladi.

1813-yili ayrim kelishmovchiliklar ortidan ota-onasi ajrashishga qaror qiladi. Kenjatoy Gyugo onasi bilan birga Parijga ko‘chib o‘tadi. Onasining siyosiy qarashlari otasinikiga zid ekani Gyugoga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi, keyinroq Viktor onasi kabi monarxiyaga oid siyosatni qo‘llab-quvvatlaydi.

Erta zabt etilgan yuqori marralar

Musavvirlikka qiziqqan, yozuvchilikka ixlos qo‘ygan, qolaversa, musiqaga ham befarq bo‘lmagan Viktor Gyugoni chinakamiga ijod olami odami deyish mumkin. 8 yoshidan turli suratlar chizgan bolakay 14 yoshida romantizmning ilk namoyandasi Fransua Shatobrian bilan tanishadi va uning muxlisiga aylanadi. Bolaligidayoq qasida va she’rlar qoralab, o‘lmas asarlar yaratgan adib kitoblar bilan har doimgidan ham yaqinroq do‘st tutinadi. Aksar hollarda maktab teatrlarida namoyish qilinadigan spektakllar ham uning muallifligida bo‘lar, u esa ijod qilishdan to‘xtamasdi.

Shunchaki qog‘oz qoralash bilan cheklanmagan Gyugo ijodi namunalarini jurnallarga yuborishdan tashqari, tanlovlarda ham ishtirok etib turadi. Adabiy tanlovlarning birida ilm-fanning naqadar muhimligini o‘zida mujassam etgan ijod namunasi bilan ishtirok etadi. Xuddi kattalardek fikrlaydigan va fan haqida bunchalik qayg‘urib fikr bildirgan Gyugoning 15 yoshdaligiga hay’at raislaridan ayrimlari hatto shubhalanadi.

Bolasining kelajagidan astoydil qayg‘urgan ota uni aniq fanlar ortidan ketishini va shu asnoda kasb tanlashini istaydi. Ammo Viktor bilganidan qolmay, ta’limni politexnikaga ixtisoslashtirilgan o‘quv dargohda davom ettiradi. O‘g‘lining o‘zboshimchaligidan g‘azablangan ota esa moliyaviy ko‘makni yig‘ishtiradi-qo‘yadi.

Ammo Gyugoga quyosh boshqa tomondan kulib boqadi. Yosh yozuvchining Burbonlar sulolasini madh etib yozgan qasidasi fransuz amaldorlarining e’tiboriga tushadi va u mukofot puli bilan siylanadi. Uning hayoti bilan yaqindan tanishgan o‘quvchi Gyugo juda erta tajriba orttirgani va muayyan natijaga uning tengqurlari shataloq otib yurgan vaqtda erishganidan xabar topadi. Noshirlik faoliyatini 17 yoshida boshlagani, akasi Abel bilan birgalikda jurnal chiqargani esa bunga yaqqol misol. 1822-yilda klassizm uslubida yozilgan “Qasida va turli she’rlar” nomli ilk she’riy to‘plami esa uni adabiyot olamida tan olishlariga sabab bo‘ladi.

Baxtga kafil bo‘lolmagan turmush

Navqironligida burjuaziya vakillaridan bo‘lgan Adel Fushega oshiq bo‘lgan yozuvchi 1822-yili munosabatlarini nikoh bilan mustahkamlaydi. Juftlik turmushi davomida 5 farzandning ota-onasiga aylanadilar. Ammo rafiqasi uning iste’dodiga yetarlicha baho bermasligi, bironta asari bilan tanishmagani yetmagandek, uning yaqin do‘sti Sent-Beva bilan don olishib, buni yashirishga urinadi. Ehtimol, qadrlanmagani yoki bizga noma’lum sabablar tufayli keyinroq aktrisa bo‘lish payida yurgan Juletta ismli qiz bilan uchrashib yuradi, ammo u bilan ham munosabatlari uzoqqa bormaydi.

Tashqaridan qaraganda orzu qilish mumkin bo‘lgan hamma narsa: iste’dod, pul, kazo-kazo do‘stlari bo‘lganiga qaramay, Gyugo jigarbandlarini baxtli hayot bilan ta’minlay olmaydi. Qizi Leopoldina 19 yoshida hayotdan ko‘z yumadi. Opasining o‘limidan larzaga tushgan, sevgi bobida omadi chopmagan kenja qizi Adel esa aqldan ozib, hayotining so‘nggi kunlarini ruhiy kasalliklar shifoxonasida o‘tkazadi. O‘g‘illari Sharl va Fransua-Viktor ham uzoq yashashmaydi — 45 yoshida vafot etadi.

Yozuvchi va dramaturg sifatida allaqachon tanilib ulgurgan Viktorning siyosiy faoliyati 1840-yillarda boshlanadi. 1841-yilda Fransuz akademiyasining nazariga tushib, Fransiyadagi oliy dvoryanlarga beriladigan “per” darajasi bilan siylanadi. 1851-yili davlat to‘ntarishiga qarshi chiqqani uchun Fransiyani tark etishga majbur bo‘ladi. Mamlakatga oradan deyarli 20 yil o‘tib qaytadi. Bir necha yil o‘tib esa senator sifatida faoliyat yuritadi.

Yozuvchi 1885-yil bahorda pnevmoniyadan vafot etadi. Uning hayotdan ko‘z yumgani haqidagi xabar Fransiya bo‘ylab shamol tezligida tarqaladi, millionlab odamlar o‘lmas asarlar muallifining dafn marosimida ishtirok etish uchun mamlakatning turli burchaklaridan yetib kelishadi.

Asrlarga tatigulik ijod namunalari

O‘sha davrda ijod qilgan romantizm namoyondalaridan farqli ravishda Gyugoning kitoblarida ijtimoiy va siyosiy jihatlar yashiringandi. Parij sevgi shahri deb sanalishiga qaramay, fransuz jamiyati notengliklar sabab qabohatga botib borardi. Bunga befarq bo‘lmagan Gyugo inson axloq va odobni qadrlashni o‘rgansagina muammolar barham topishiga ishonadi. Ayrim ijod namunalari turli bahs va hatto mashmashalarga sabab bo‘lganiga qaramay, o‘z uslubiga ega adib hamisha kitobxonlar tomonidan ardoqlanadi.

U adabiyotga “Intiqom”, “Qahrli yil”, “Sharq ohanglari”, “Shuur”, “Asrlar afsonasi” nomli she’riy to‘plamlar, “Parijdagi Bibi Maryam ibodatxonasi”, “Kulayotgan odam”, “Dengiz zahmatkashlari”, “Klod Gyo” kabi asarlarni taqdim etadi. “Xo‘rlanganlar” romanini yozish uchun esa naq 20 yil sarflaydi. “Pakana Napoleon”, “Bir jinoyat tarixi” romanlarida oddiy aholining qiyinchiliklarga boy turmushiga urg‘u beradi.

1829-yilda yozilgan “Mahkumning so‘nggi kuni” asari Alber Kamyu, Charlz Dikkens va Dostoyevskiy kabi yozuvchilar uchun ilhom manbayi bo‘ladi. Bundan tashqari, hayoti davomida teatrlar uchun ham dramalar qoralab turadi. “Ernani”, “Kromvel”, “Qirol ishrati” va “Ruyu Bliz” nomli pyesalari Parij teatrlarida sahnalashtirib, tomoshabinlar va san’at ixlosmandlarining qalbidan joy oladi.

Adibning “Dengiz zahmatkashlari”, “Xo‘rlanganlar”ning “Kozeta” va “Gavrosh” bo‘limlari (1952, 1955), “Byug Jargal” (1982) Qodir Mirmuhamedov, Nurbek, E.Obidov tomonidan o‘zbekcha tarjimada nashr etilgan.