O‘zbek bolalar adabiyoti muammolari ochiq yaraga o‘xshaydi. Dori-darmoni qilinmagunicha joningni og‘ritaveradi. Keng davralarda, Yozuvchilar uyushmasi muhokamalarida o‘sha “ochiq yara” bot-bot eslanadi, o‘nglanishi uchun behad muhim vazifalar belgilanadi... keyin natijasi kutilmayoq negadir tezda unutiladi. “Daryo” bu mavzuda noshir va ijodkorlar bilan suhbatlar qildi. Muammo ildizi qayerdaligi va yechim qanday bo‘lishi ham aytildi. Biroq o‘zgarish sezilmadi. Tahririyat 2-aprel – Xalqaro bolalar adabiyoti kuni bahona yana shu mavzuga qaytdi. Hozirda oilasi bilan Koreya Respublikasida yashayotgan, o‘zbek bolalari uchun zamonaviy ertaklar yozayotgan ijodkor va pedagog Dinara Mo‘minova bilan muammolarimizni takror o‘rtaga qo‘yib, xalqaro tajribada sinalgan yechimlar xususida fikr almashdi.

— Koreyada bir necha yillardan beri yashab, o‘zbek bolalar adabiyotining og‘riqli nuqtalarini jahon bolalar adabiyoti bilan taqqoslab, Facebook’dagi sahifangizda va boshqa ijtimoiy tarmoqlarda muntazam yozib borasiz. Ularning bari, tan olish kerak, juda o‘rinli va yechimini kutayotgan masalalardan.

Dunyo bolalar adabiyotini kuzatib-o‘qib, qilishimiz kerak eng birinchi ish nima deb o‘ylaysiz?

— Nazarimda, bugun sekin-sekin bo‘lsa ham respublikamizda kitobxonlikka e’tibor paydo bo‘lyapti. Harholda, besh yil oldingi holat bilan solishtirganda menga shunday ko‘rinmoqda. Lekin biz ko‘p vaqt yo‘qotdik, shunga sekin yurish emas, balki shoshilishimiz kerak, deb o‘ylayman.

Bolalar adabiyotini qo‘llab-quvvatlash uchun birinchi qilinajak ish — kitoblar nashri uchun moliyaviy yengilliklar berilishi kerak. Bunda ishlab chiqarishga oid, xomashyo sotib olish masalalari, import jarayonlari, QQS va boshqa soliqlar kabi masalalardagi muammolar nashriyotlar uchun hal etib berilsin.

Statistikaga qarasak, aynan kitobxon mamlakatlarda bolalar adabiyoti nashriyotlariga moliyaviy preferensiyalar qo‘llanadi. Shuginaning o‘zi bolalar adabiyoti sonining keskin ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida sekin-asta sifatning oshishiga ham olib keladi. Hozir sotuvdagi kitoblarni ko‘rib, ularni yaxshi yoki yomon deb ajrata olmaymiz, chunki solishtirish uchun yetarlicha “bozor” yo‘q. Masalan, ertakni Janni Rodarining hikoyasi yoki Anvar Obidjonning she’rlar to‘plami bilan solishtirib bo‘lmaydi. Rasmga to‘la bir butun 32 betlik kitobni 5 dona rasm bilan boyitilgan 100 varaqli ertaklar to‘plamiga taqqoslash noo‘rin.

Bizdagi bolalar adabiyoti hozirgacha segmentlarga bo‘linmagan. Ya’ni ayni paytda bolalar adabiyotini janr, o‘quvchining yoshi, kategoriya, mavzular bo‘yicha segmentlarga bo‘la olmaymiz. Avvallo miqdor ustida ishlash zarur, menimcha.

Nega barini aynan bolalar adabiyotidan boshlash kerak? Buyuk pedagog Lev Tolstoy: “Besh yashar boladan menga qadar bir qadam, yangi tug‘ilgan chaqaloqdan esa mengacha dahshatli masofa bor”, degan ekan. Bu fikrni hozir neyrofiziologiya ham isbotladi. Ya’ni maktabgacha bo‘lgan davr inson rivojlanishida eng muhim va keskin palla hisoblanadi. Ayni shu davr kelajagimizni hal qiladi. Maktabgacha yoshda olgan psixologik jarohatlar ham ulg‘ayganimizda ruhiy holatimizga eng ko‘p ta’sir etishi ilmiy isbotlangan faktdir. Demak, kitobxon jamiyat tuzmoqchimizmi, maktabgacha bo‘lgan davrni tanlaylik.

— Yozuvchi Sa’dullo Quronov hamma aybni yozuvchi-ijodkor bo‘yniga ilish noto‘g‘ri, bunda tizimning ham ancha-muncha roli bor. Yozuvchi-nashriyot-targ‘ibotchi kuchi birlashsagina, o‘zgarishlar kuzatilishi mumkin deydi. Siz bunga nima deysiz?

— Albatta. Bu fikrlarga to‘liq qo‘shilaman. Kitobxonlik rivojlangan mamlakatlarda yozuvchi-ijodkor o‘zi nashriyot izlab yurmaydi. U yerda buning uchun kitob agentlari bor. Ular ijodkor va nashriyot o‘rtasidagi vositachi bo‘lib, nashriyot topish va marketing ishlarini butunlay o‘z zimmasiga oladi. Bu faoliyat juda keng tarmoq otib, yozuvchidan ko‘ra agent ko‘pmi, deysiz. Eng qizig‘i, agentlar yuqori professional kitobxonlardir. Ular yaxshi va yomon kitobni his etish darajasida usta bo‘ladilar.

Yozuvchining moliya yoki marketing haqida bilimi yetarli bo‘lmasligi mumkin. Yaxshi kitob esa ba’zida yaxshi marketingsiz odamlarga yetib bormasligi ham sir emas. Ya’ni yozuvchi-nashriyot-targ‘ibotchi degan kuch haqiqatda kerak. Undan tashqari yozuvchiga yarasha nashriyot, kitobga yarasha targ‘ibotchi, targ‘ibotchiga yarasha auditoriya ham bo‘lishi muhim. Hozirgi kundagi vaziyat bu jarayon uchun sal ortda deb o‘ylayman. Ozgina vaqt kerak.

Yana bir masala — dunyoda XX asrgacha maktabgacha yoshdagi bolalar adabiyoti asosan folklor, ertak va rivojlantiruvchi (ensiklopediya yoki odob-axloq o‘rgatuvchi) kitoblardan iborat edi. XXI asr bolalar adabiyoti rivojida haqiqiy yuksalish bo‘ldi. Kichik yoshdagi bolalar uchun ham hikoya tarzidagi, ularning muammolari va savollarini aks ettirgan asarlar paydo bo‘lib, ushbu yo‘nalish shiddat bilan rivojlandi. Bolalarga quruq nasihat qiluvchi kitoblarning birortasi amaliy yordam berolmasligi neyrofiziologiya, neyropsixologiya, pedagogika va psixologiya ilmiy tadqiqotlarida aniqlandi va bolalar adabiyotini mutlaqo boshqa yondashuv, qarash bilan yozish kerakligi haqida ilmiy yo‘nalishlar paydo bo‘ldi.

Bunday “maktab” bilishimcha, bizda hali batamom yo‘lga solinmagan. Shungami, “Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun sifatli bolalar adabiyoti qanday bo‘ladi?”, degan savolga haliyam aniq javobimiz yo‘q. Bunda faqat ilmiy yondashuv talab etiladi. O‘z kitoblarimda xalqaro ilmiy standart va yondashuvlarga asoslanaman. Qisqa javob esa quyidagicha: kitobxonlik ilm bilan baqamti rivojlana oladi.

— Unda bugunning bolasiga atab qanday kitoblarni yozish va ularga ko‘proq nimani o‘qitish kerak?

— Hozirgi zamon bolasiga bilim berish o‘rniga, bilim topishni o‘rgatish zarur. Bolangiz ikki daqiqada telefon yoki kompyuterdan barcha dinozavrning nomini bilib, sizga aytib beradi-ya? Hozir dogmatik usulda — “bu shunday, bu esa bunday”, deb bilim berish samarasiz. Bilishimcha, oxirgi yigirma yilda paydo bo‘lgan yangi bilimlar o‘tgan 100 yildagi bilimlardan ham ko‘proq. Bunday vaziyatda nima muhim — analitical thinking, ya’ni tahliliy tafakkur qilish muhim.

Mana, pandemiyada har kim ma’lumotlarga har xil yondashdi. Faqat ayrimlargina ular orasidan saragini sarakka ajrata bildi. Mana shu qobiliyatni bolalarda rivojlantirish o‘ta zarur deb hisoblayman. Ya’ni ma’lumotlar orasidan haqiqatga yaqinrog‘ini tahliliy tafakkur qilish orqali ajratsin.

O‘zbekistonda bolada tahliliy fikrlashni shakllantiradigan milliy bolalar kitoblari sanoqli. Dunyo miqyosida esa ularning adadi milliondan ko‘p. O‘zimizning mualliflar shunday kitob yozgunicha, xalqaro tajribadagisini tarjima qilib bo‘lsa-da, amaliyotga kiritish kerak. Lekin o‘z muallifi bo‘lmagan mamlakatda chet el kitoblarini keskin ko‘paytirish ham yaxshi natija bermaydi.

Bolalarda tahliliy fikrlashni o‘rgatuvchi kitoblarda javob emas, savol bo‘lishi, nasihat emas, bola qalbida uyg‘ona oladigan haqiqatlar bo‘lishi kerak.

— Janubiy Koreyada bolalar adabiyotiga davlat tomonidan alohida e’tibor beriladimi yoki ko‘pincha odamlarning o‘zi qandaydir tashabbus va g‘oyalar bilan chiqib, qo‘llab-quvvatlaydimi? Qandaydir nodavlat notijorat, xususiy tashkilotlar bosh-qosh bo‘ladimi yo?

— Koreya bolalar adabiyoti nisbatan yaqinda rivojlanishni boshladi. Fransiya, Italiya, Angliya kabi mamlakatlar undan ancha oldinda.

Koreyada kitobxonlik kutubxonalar yordamida rivojlangan. Kutubxonalar rivojlanishini ikki davrga bo‘ladilar. Birinchisi, mustamlaka davridan so‘ng — 1945—1976-yillari. Bunda davlat kutubxonalari barpo etilib, u qadar sifatli yoki rivojlangan kitobxon muhiti yaratilmagan.

Asosiy o‘sish esa XX asr oxirlarida boshlangan. Qiziqarli tomoni, kitobxonlik rivojida xususiy kutubxonalar va tashabbuskorlar faoliyati sezilarli natija bergan. Aholining shaxsiy tashabbusi muhim rol o‘ynagan. “Miracle library” degan loyiha bor. 2002-yildan beri mavjud. Asosiy maqsadi — har bir bolaning qo‘li kitobga yetishi zarur. Loyihaning bir tomoni chaqaloqlarga ham tegishli — go‘dak ham bolalar adabiyotini kutubxonalardan olib, “o‘qiy” olishi kerak.

Bolalar kitoblari doim hamma yerda nisbatan qimmat bo‘lgani uchun aynan kutubxonalarga urg‘u berilgan. Uy—kutubxona—bog‘cha birligi birinchi o‘rinda. Kutubxona bola uchun eng yoqimli maskanga aylansin, deyilgan va maqsadga erishilgan.

— U yerdagi noshir va yozuvchilarga rag‘bat masalasi qanday?

— Koreyada kitob nashriyotlari QQSdan ozod etilgan(0%). Mualliflar kitoblari sotilishi ortidan moliyaviy barqaror bo‘lib, jamiyatda ularning hurmati baland. Eng muhimi, bu yerda mualliflik huquqi bo‘yicha qonunchilik yuqori darajada ishlaydi. Istagan kitobingizni shartta olib, nusxa ko‘chira olmaysiz. Bu esa muallifga mehnatiga yarasha mablag‘ olishga imkon beradi.

— Biz ko‘pincha bolani muayyan yoshga yetishini kutamiz va o‘qish-o‘qitishni ma’lum yoshdan boshlaymiz. Lekin ungacha kech bo‘lishi va eng asosiy bosqichlarni o‘tkazib yuborishimiz mumkin. Bolaga qaysi yoshdan kitob o‘qib berish, tutqazish kerak va nima uchun?

— Men farzandlarimga 5-6 oyligidan boshlab yoshiga yarasha kitob o‘qib berardim. Bilasizmi, shu olti oyiligida ham ularning “sevimli” kitobi bo‘lgan. Gapirishni bilmasa ham o‘zi istagan kitobni imo-ishora va tovushlar bilan tanlardi. Keyinroq niderlandiyalik olimlarning ilmiy ishlari bilan ham tanishdim. Rostanam, bola 6 oyligidan kitob qahramonlarini tanib, ajrata bilarkan.

Bolaga kitob o‘qib berishni boshlashning ertasi yo‘q. Qancha vaqtli bo‘lsa, shuncha yaxshi. Keyin kitob o‘qib berish — bu faqat bilim olish degani emas-ku!

Bola bilan ona yoki ota quchoqlashib nimadir o‘qisa, bolaga ruhan katta dalda berilgan bo‘ladi. U ota-onasi bilan bir mavzuda maroqli suhbat quradi, uning fikri eshitiladi, ota-onasiga kerakligini his etadi. Bu esa uning psixikasi, tafakkuriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Psixoterapevtlarning fikricha, bola bilan har kuni, yotishdan avval kamida 30 daqiqa biror kitobni o‘qish, muhokama qilish zarur.

— Atrofimdagilarning ko‘pi (o‘zim ham) farzandiga o‘zbekcha kitoblarni emas, rus yo ingliz tilidagisini o‘qitishni afzal biladi. Negaligini so‘rasangiz, sifatli kontent, ularning talabiga javob beradigan asarlar yo‘qligini aytishadi. Bu hol asosan shaharlarda uchrasa, qishloq va tumanlarda manzara sal bo‘lak – bolasiga badiiy kitob o‘qitadigan oilalar sanoqli. Vaziyat shunday davom etaversa, qanday yakun yo holat yuzaga qalqishi mumkin? O‘zbek tilini puxta bilmaydigan avlod shakllanishi u qadar yomon holat emasmikan?

— O‘zbek tilini bilmay nimagadir erisholmaymiz. O‘zlik til bilan yuzaga chiqadi. O‘zim rus maktabida o‘qiganman. Rus tilidan eng namunali o‘quvchi edim, lekin qanchalik yaxshi bilmay, qancha ravon so‘zlashmay, shu tilda o‘nlab kitob o‘qimay, men hech qachon rus kontentini ruslarchalik yarata olmayman. Ya’ni bir narsani yuqori sifatli va qalblarga kira oladigan qilib yaratishni istasak, faqat o‘zligimizdan, tilimiz, dinimiz, qadriyatlarimizdan kelib chiqibgina yarata olamiz.

Dunyoga taniqli ssenariynavis Andryu Stanton: “Siz hech qachon birovning hikoyasini zo‘r qilib yoza olmaysiz. Siz faqat va faqat o‘z hikoyangizni ko‘rsata olishingiz mumkin”, degan ekan. Bu nafaqat kitobga, balki istalgan faoliyat turiga tegishli gap. O‘zbek tilini bilmaydigan avlod shakllanishi qaram avlodni paydo qiladi.

Yaqinda O‘zbekistondagi bir qator kitob do‘konlarini aylanib, katta qizimga o‘zbek tilidagi klassik adabiyotlardan olmoqchi bo‘ldik. Juda qiynaldim. Unga o‘zbek tilini lotin alifbosida o‘rgatganmiz, kitob do‘konlaridagi aksar klassik kitoblar kirill alifbosida ekan. Nega bunday deb sotuvchi ayoldan so‘rasam, yoshlar bu eski kitoblarni o‘qimaydi, dedi. Lekin yangi chiqqan “Qo‘rqma”ni ham, afsus, lotin alifbosida topolmadim.

Bu holatni negadir tushunolmadim. Deyarli uch avlod lotin alifbosida ta’lim olgan. Lekin ko‘p kitoblar kirill alifbosida bosilarkan. Shuning uchun ota-onalarni ham tushunsa bo‘ladi. O‘zbek tilida sifatli kitob topolmagach, rus yoki boshqa tildagisini tanlaydi-da. Hatto ular qimmatroq bo‘lsa ham.

Koreyadagi kutubxonalarda odatda 90 foiz kitob milliy mualliflarga tegishli bo‘ladi. Ular Amerikaning ta’lim tizimi kitoblaridan foydalanganida ham uni milliylashtiradilar. Shunchaki tarjima qilmay, ichidagi butun ma’naviyat va mafkuraga tegishli kontent (misol uchun, milliy bayramlar, oilaviy qadriyatlar va hokazolar)ni milliylashtiradilar. Shuning uchun yana bir tashvishlanarli holat bor: kitob o‘qimaydigan avlod yoki faqat chet tilidagi kitoblarni o‘qib o‘sayotgan avlod xavf ostidami?

— Bolalar kutubxonalari viloyat, tumanlarda tobora qisqarib boryapti. Sizning yaqinda Koreyadagi bolalar kutubxonasi haqidagi postingizni o‘qib, rosti, havas qildim. Bolaga aylanib qolgim keldi. Viloyatlarimizni-ku qo‘yaylik, Toshkentda ham shunga o‘xshashi bitta bo‘lsa ham yo‘q. Respublika bolalar kutubxonasi asosan maktab o‘quvchilariga mo‘ljallangan va borib-kelish ham markazdan chetroqda yashaydiganlar uchun qiyinroq masala. Kutubxonalarni qisqartirib yoki ko‘paytirishni ortga surib, nimaga erishamiz?

— Tobora qisqarayotgani haqida bilmagan ekanman. Bu achinarli. Maktablarda ham tuzukroq kutubxona yo‘qligini tushunish qiyin.

Nazarimda, hozir O‘zbekistonda kutubxonalar sonini keskin ko‘paytirish, ularni ochayotganlarni har tomonlama qo‘llash kerak. Odamlar kutubxona mazasini his qilsin. Bilishimcha, Toshkentda katta kutubxona ochilishi rejalashtirilgan. Bu yaxshi, lekin u yerga shundog‘am kitobsevarlar boradi. Bizning hozirgi maqsadimiz esa kitobni qo‘liga olmaydiganlarni kitobxon qilish.

Bor e’tiborni katta kutubxonalardan ko‘ra har bir mahalla, tumanda, o‘rni kelsa, har bir uy yo‘lagida kichik-kichik, shinamgina kutubxonalar, kitob javonlariga qaratish o‘rinli. Ayrim mahalla guzarlaridagi kutubxonalarni kutubxona deb bo‘lmaydi. Undagi muhitning o‘zi bir san’atga teng. Dunyoda kutubxonalarni taniqli dizaynerlar yaratadi. Psixolog va pedagoglar ham bunga jalb etadi. Shvetsiyada emmigrant oilalardagi bolalarni shu yo‘l bilan kitobxonlikka jalb etishgan.

Ular har bir podyezdning 1-qavatiga javon o‘rnatib, bir nechta kitobni taxlab: “Kitob almashamiz” deb yozib qo‘yishgan. Xonadondagilar esa haftada bir javonga kitob qo‘yishi, evaziga undagi istagan kitobini olib ketishi mumkin edi. Keyingi haftasi yana yangi kitob qo‘yiladi. Jarayon davom etaveradi. Shugina bilan o‘sha ko‘p qavatli uydagi bolalarni atigi ikki oyda haqiqiy katta kutubxonalarga jalb etishning uddasidan chiqishgan.

— Men yo o‘qimaganman, yoki haligacha tarjima qilinmadi, shekilli, koreys bolalar adabiyotining oldi asarlarining o‘zbek tilidagisini ko‘rganimni eslolmayman. Yoki adashyapmanmi?

— Unday kitoblar bo‘lmasa kerak. Koreys xalq ertaklari tarjimasini ko‘rganman O‘zbekistonda. Yuqorida aytganimdek, Koreyaning bolalar adabiyoti dunyo uchun nisbatan yangidir. Koreys mualliflar oxirgi yillari dunyoni zabt etishga kirishdilar. Bizda nafaqat Koreya mualliflarining, balki qo‘shni davlatlarimizning ham bolalar adabiyoti oldi asarlari tarjima qilinmagan. Koreyaniki esa hali beri tarjima qilinmasa ham kerak. Keyin bu yerdan dunyoga chiqayotgan kitoblarni uzoq yillargacha qabul qilolmasak kerak. Bolalar adabiyoti deyarli rivojlanmagan O‘zbekistonda o‘ta chuqur ma’noga ega, bir qarashda tushunarsizdek ko‘ringan, zamonaviy, qaysidir ma’noda mavhum kitoblarni o‘qishimizga shubham bor. Ko‘zimiz bolalar adabiyotiga, sifatli bolalar adabiyotiga to‘yishi kerak. Biz hali bu borada ochmiz.

— Bu mavzuda balki men bilmaydigan boshqa tomonlar, yangiliklar bo‘lishi mumkin. Qo‘shimcha qilmoqchi bo‘lsangiz, xursand bo‘lardim.

— Hozir YouTube’dagi aksar o‘zbek kontentlarda albatta kitob haqida bir og‘iz so‘z bo‘lsa ham aytib o‘tilmoqda. Buning mevasi bo‘ladi. Sekin bo‘lsa ham kitobga bo‘lgan e’tibor uyg‘otilmoqda. Hech bo‘lmasa u haqda gapirilmoqda.

O‘zbekistonda kitobxonlikni rivojlantirish uchun hozirning o‘zidayoq nima qilsa bo‘ladi?

Shaxsiy izlanishlarimdan kelib chiqib, quyidagilarni aytmoqchiman:

— nashriyotlarni moliyaviy qiyinchiliklardan imkon qadar chetlashtirish (QQSni olib tashlash va hokazolar, bu borada nashriyotlar bilan bamaslahat yo‘l tutish zarur deb hisoblayman);

— har qanday kitobxonlikka oid tashabbusni davlat tomonidan amaliy qo‘llash. Masalan, bitta kutubxona ochib, uni faollashtirib, mahalladagi bolalarni jalb qilolgan talabani kontraktda o‘qisa, to‘lovdan ozod etish, chet elga malaka oshirishga yuborish yoki institutga kirishiga kvota ajratib berish; maktabda ota-onalar yordamida bir kutubxona yaratgan direktorni maktab uchun ajratilgan yangi kompyuterlar bilan rag‘batlantirish va hokazolar;

— shahar va viloyatlardagi kutubxonalar sonini oshirish. Buning uchun kutubxona ochayotgan xususiy sektorga moliyaviy preferensiyalar berish. Hokimiyat ostidagi ishlatilmaydigan bino yoki xonalarni tekinga kutubxona uchun ajratish. Tadbirkorlar, developer tashkilotlarni kutubxona yaratishga undash;

— kitobxonlar, nashriyotlar, kitoblarga oid tanlovlarni keskin ko‘paytirish va ular haqida keng ommaga muntazam ravishda media resurslar orqali xabar berish;

— har bir nashriyotga bolalar adabiyotini tahlil qilish uchun ilmiy yondashuvchi psixolog, pedagog, rassomlarni volontyorlik asosida jalb etish;

— bolalar adabiyoti uyushmasini tashkil etish. Bu uyushma sifatli bolalar adabiyoti mezonlarini, kategoriyalarini, janrlarini va boshqa tegishli ma’lumotlarni ilmiy institutlar bilan hamkorlikda ishlab chiqarish kerak bo‘ladi. Bolalar adabiyoti mualliflari bilan ishlaydi, ularning malakasini oshiradi, xalqaro tanlovlarga yuboradi, grant ajratadi va hokazolar. Hozircha mana shular...

Charos Nizomiddinova suhbatlashdi.