Kecha, 1-mart kuni AQSH davlat kotibi Entoni Blinken Toshkent shahriga tashrif buyurdi. Qo‘shma shtatlar bosh diplomati dastlab tashqi ishlar vaziri Baxtiyor Saidov bilan, keyin prezident Shavkat Mirziyoyev bilan uchrashdi. Muloqotlarda bir qator masalalar muhokama qilindi. “Amerika ovozi” teleradiosi muxbiri Navbahor Imomova “Daryo” nashriga bergan intervyusida tashrifning muhim jihatlarini tahlil qildi.
Navbahor opa, AQSH bosh diplomatining O‘zbekistonga tashrifi qanday o‘tdi deb o‘ylaysiz? Tashrif har ikki davlat uchun ham kutilganidek natija berarmikin?
O‘tgan safar ham gaplashgan edik, bu Entoni Blinkenning AQSH davlat kotibi sifatida Markaziy Osiyoga ilk tashrifidir. U mintaqaning eng yirik iqtisodi Qozog‘istonga, keyin eng yirik jamiyati bo‘lgan O‘zbekistonga bordi. Bayden maʼmuriyati mana shu ikki davlat bilan yanada yaqindan ishlashni xohlayotgani savolga tutilishi kerak. Men Entoni Blinken Markaziy Osiyoga borishi mumkin deb eshitishim bilan, AQSH Davlat departamentiga mana shu savolni berdim. Nima uchun hozir? Nimadir bo‘ladimi, yangi kelishuvlar haqida gap ketyaptimi, yangi bir bitim yoki hamkorlik ustida muloqot qilinadimi. Blinken salom-alik, tanishish uchun boradimi yoki maqsadlarini tushuntirish uchunmi, deb so‘radim. Ular “tashrifda yangi kelishuvlar haqida gap ketmaydi”, deb aytishdi.
Tashrifni kuzatdik va ko‘rdikki, haqiqatan ham yangi kelishuvlar haqida gap ketmadi. Amerika har ikki davlat bilan strategik sherik. Tomonlar bir- biriga katta vaʼdalar bergan. Ana o‘sha vaʼdalarni bajarilsa ham katta gap. Bu yerda vaziyatni murakkablashtirib turgan narsa Rossiyaning Ukrainada olib borayotgan urushidir. Hech bir shubhasiz, mana shu urush Ostonadagi (Qozog‘iston) safarda ham, Toshkentdagisida ham asosiy mavzu bo‘ldi. Muloqotlarda shu haqda gap ketgan. Odatda asosiy muloqotlar yopiq eshiklar ortida kechadi. Men biror davlatdan yuqori lavozimli bir rasmiyning prezident Shavkat Mirziyoyev huzurida ochiqdan-ochiq, kameralar oldida muloqot yuritishini tasavvur qila olmayman. Tomonlar odatda buni xohlamaydi. Hatto Vashingtonda ham muzokaralar yopiq eshiklar ortida bo‘ladi. Lekin biz muzokaralarda nimalar haqida gap ketayotganini bilamiz. Angladikki, asosiy mavzu – Rossiya va Ukraina urushi haqida bo‘lgan.
Blinken Rossiyaga nisbatan qo‘llanilayotgan g‘arb sanksiyalarining Markaziy Osiyoga taʼsirini kamaytirish bo‘yicha ishlar ketayotganini aytdi. AQSH bosh diplomati Markaziy Osiyo rasmiylaridan Rossiyani sanksiyalarni chetlab o‘tishiga ko‘maklashmaslik kerakligi haqida ham gapirdimi? AQSH yoki Yevropa davlatlarining Markaziy Osiyoni Rossiya taʼsir doirasidan chiqarishga urinishi qay darajada samara berishi mumkin?
Amerika rasmiylaridan eng ko‘p eshitadigan gapimiz: “biz geografiyani o‘zgartira olmaymiz. Markaziy Osiyoni Xitoyning shundoqqina biqinida yoki Rossiyaning janubida ekani, Eronning sharqiy qismida ekani yoki Afg‘onistonning shimolida ekanini o‘zgartira olmaymiz. Mamlakatlardagi dinamika, u yerdagi siyosatga rahbarlar ta’sir qiladi. Bularni Qo‘shma shtatlar ham, Yevropa ittifoqi ham bartaraf eta olmaydi”, – deyishadi. Yaʼni agar Qo‘shma shtatlarda yoki Yevropa ittifoqida biror bir rasmiy Markaziy Osiyoni Rossiya taʼsiridan chiqara olamiz, deb o‘ylayotgan bo‘lsa, o‘zbekcha qilib aytganda chuchvarani xom sanagan bo‘ladi. Chunki biror siyosiy chora orqali bunday qilish imkonsiz. Mintaqani Rossiya yoki boshqa davlatlar bilan uzoq asrlik madaniy, iqtisodiy-siyosiy rishtalar bog‘lab turadi. Vashington mintaqa, xususan, O‘zbekiston rasmiylariga “biz biror bir tarafni tanlashga majbur emassiz, deymiz”, deya taʼkidlab keladi.
Amerika yoki Yevropa ittifoqi bizni tanlang, Rossiya bilan kamroq ishlang, Xitoydan kamroq sarmoya oling, boshqalarni yordamiga tayanmang, demayapti. Va bunday deyayotgan bo‘lsa ham, oddiy qilib aytganda, ahmoqlik bo‘ladi. Bunday deb o‘ylashimizga asos yo‘q.
Qo‘shma shtatlar pozitsiyasi juda ham murakkab. Ular aytyaptiki, “ko‘rib turibsiz, biz bu urushda Ukrainani quvvatlayapmiz. Atrofdagi davlatlarning suvereniteti, mustaqilligi va hududiy yaxlitligi buzilishidan ham xavotirdamiz. Biling, agar siz ham bu borada cho‘chiyotgan bo‘lsangiz, sizning tarafingizdamiz. Biz tushunamiz, siz betaraflik pozitsiyasini tanlagansiz. Chunki bu sizga qimmatga tushishi mumkin. Bu borada sizni salbiy baholamaymiz, “sudlamaymiz”. Lekin biz bilan ham yangi imkoniyatlar ochishingiz mumkin. Hamkorlikni biz kengaytiraverishimiz mumkin”, deyapti.
Chunki katta-katta mojarolar yuz berganida davlatlar xohlaydimi, yo‘qmi, kim bilan ko‘proq bo‘lishimiz to‘g‘ri, deb o‘ylab qoladi.
Tarixning mana shu pallasida Amerika Markaziy Osiyo davlatlariga aytyaptiki, “siz tanlashga majbur emassiz. Biz tushunamiz. Rossiya bilan ham rishtalaringiz davom etishi kerak. U yerda mahkam zanjirlar bor. Tushunamiz, biz bilan ham o‘zaro manfaatlaringiz bor. Xavotir olmang, mushtarak manfaatlarimiz yuzasidan ishlayveramiz” deb.
Markaziy Osiyo hamisha Amerikadan u bera oladigandan ko‘ra ko‘proq narsa so‘rab kelgan. Masalan, xususiy sektorda ko‘proq yordam, sarmoyalar, kuchliroq siyosiy quvvatlov so‘raydi. Bunda Amerika o‘z qadriyatlari, meʼyorlari va talablarini keltirib, limitlari borligi, u uchun ham bosib o‘tib bo‘lmaydigan qiziq chiziqlar mavjudligini aytadi.
Amerika hukumati sarmoya qilmaydi. Chunki u sarmoya manbai emas. Amerika hukumati bu boshqaruv tizimi. AQSHda biznes xususiy sektor qo‘lida. Yaʼni O‘zbekiston yoki Qozog‘istonga pul kiritishni xususiy sektorning o‘zi xohlashi kerak. Ularning minimal talablariga javob bera olish lozim. Masalan, juda bo‘lmaganda, sud tizimlari hozirgidan sal mustaqilroq bo‘lishi, korrupsiya darajasi ancha pasayishi kerak. Yaʼni ertaga ular pul tiksa, biror muammo bo‘lsa, arz qilish va adolat izlay olishlari lozim. Kompaniyalar millionlab dollar sarmoya kiritib, kuyib qolishni istamaydi. Amerika bizneslarining qiziqishi juda yuqori. Blinken shuni ham taʼkidladi.
Lekin Markaziy Osiyo davlatlari oldin bir - biri bilan iqtisodiy jihatdan bog‘lanib olishlari kerak. Chunki tashqaridan kelayotgan katta kapitalist kuchlar yoki xususiy sektor vakillari faqat O‘zbekistonga sarmoya olib kirmaydi. Ular qo‘shni davlatlarga ham sarmoya olib kirishni xohlaydi. Regionda biznes qilishni istashadi. Taʼminot va transport tizimlari qanday ekanini surishtiradi. Transport tizimi faqatgina bir mamlakatning o‘zida cheklangan bo‘lishi mumkin emas. Masalan siz, Toshkentdan bemalol Bishkekka uchib bora olishingiz kerak. Bishkekdan Ostonaga, Ostonadan Dushanbega, u yerdan Ashxobodga. Lekin Markaziy Osiyoda hozirgacha ham poytaxtlar orasida to‘g‘ridan to‘g‘ri uchib yurish qiyin. Buni bir misol sifatida keltiryapman. Amerika korporatsiyalari Markaziy Osiyoda mana shunday fundamental muammolar bilan yuzlashadi. Shu bois ham Amerika bilan iqtisodiy hamkorlik sust. Qozog‘istonni oladigan bo‘lsak, Amerika bilan biznes hamkorligi bir yil ichida 30-40 foizga ortgan. Bu nimaning hisobiga? Mamlakatga oz bo‘lsa ham kattaroq kompaniyalar kirgan.
Foto: “Daryo”
Markaziy Osiyo bo‘yicha Amerikaning asosiy energetik kompaniyalari va bizneslari Qozog‘istonda. Neft sohasida. Ular azaldan bor. Amerika hozir Qozog‘iston neftini jahon bozoriga chiqishini taʼminlab turishni xohlaydi. Yaʼni haqiqatan ham rasmiylar aytganidek, AQSH hukumati ikkinchi darajali sanksiyalar Markaziy Osiyo iqtisodiyotiga hozirgidan ham ko‘proq zarar keltirmasligi uchun ko‘maklashmoqda.
Amerika Rossiyaga qo‘ygan cheklovlar O‘zbekiston yoki Qozog‘iston bilan bizneslarga uncha katta taʼsir qilmaydi. Chunki cheklovlar asosan, harbiy sektorda. O‘zbekiston yoki Qozog‘iston qachon qo‘rqishi kerak? Agar Rossiya bilan birga qurol ishlab chiqarsa, Rossiyaga qurol sotsa yoki uning qurol ishlab chiqarish sanoatiga hissa qo‘shayotgan bo‘lsa qo‘rqishi kerak. Mana shunday hollarda mamlakatlar to‘g‘ridan to‘g‘ri sanksiyaga tushadi.
Blinken jurnalistlar bilan muloqotda erkin OAV uchun shart-sharoit yaratish — propagandaga eng yaxshi javobdir dedi. Uchrashuvda Rossiya Markaziy Osiyoda juda kuchli propaganda va dezinformatsiya tizimini yaratgani ham aytildi. Bugun O‘zbekiston OAVlari salbiy targ‘ibotlarga qarshi qay darajada kurasha oladi deb o‘ylaysiz?
Entoni Blinken va AQSHning Toshkentdagi elchisi Jonatan Henik Rossiya axborot siyosatini juda chuqur tahlil qila oladigan mutaxassislar. Ular informatsiya makoni nimalar tebratishini yaxshi biladi. Blinkenni tinglar ekanman, undan deyarli yangi gap eshitganim yo‘q. Chunki Blinken bu gaplarini butun dunyodagi jurnalistlarga aytadi.
Albatta, propaganda, yaʼni salbiy targ‘ibotga qarshi kurashish uchun o‘zingizda erkin OAVlar, xalq ishonadigan mahalliy manbalar bo‘lishi zarur. Asosiy jihatlardan yana biri OAVlar iqtisodiy mustaqil bo‘lishi ham muhim. Bu aytishga oson, bajarishga nihoyatda qiyin.
Qo‘shma shtatlarning inson huquqlari bilan bog‘liq hisobotlari har yili muntazam ravishda Kongressga buriladi. Chunki kongress mana shunday hisobotlar talab qiladi. O‘sha hisobotlar va rasmiylar bilan muloqotlarimda aytiladiki, O‘zbekistonda oxirgi 7-8 yil oldingi vaziyat bilin qiyoslansa, hozir nisbatan ochiqlik bor deyishadi. Va o‘zimiz ham bunga guvohmiz. Lekin oxirgi 2-3 yil ichida so‘z erkinligi borasida orqaga qadamlar tashlanmoqda. Hozir jurnalistlar 2018 -2019-yildagi jasorat bilan harakat qilishmayotganini ko‘ramiz. Ularda ichki senzura kuchaygan. Qolaversa, men hozir O‘zbekistonda har jihatdan istalgan materiallarni o‘z mablag‘imizga tayangan holda tayyorlay olamiz, deydigan OAVlarini deyarli bilmayman. To‘g‘ri, muayyan axborot portallari bor. Ular reklamalardan tushayotgan daromad evaziga katta loyihalar qila olyapti. Muxbirlarini masalan, chet elga materiallar qilishga jo‘nata olyapti. Yaxshi texnologiyalar sotib olyapti. Bu yaxshi va ular hozir o‘ziga xos resurslarga ega. Blinken mana shuni ham nazarda tutdi. U: “resursga ega bo‘lsangizgina sifatli materiallar berib, ishonch qozona olasiz”, dedi. Qo‘shma shtatlar bu borada ham yordam berishga tayyorligini bildirdi.
Men Qozog‘istondagi matbuot anjumanini ham kuzatdim va mana shu yerda ham ozroq farqni ko‘rdim. Qozog‘istonda tashqi ishlar vaziri Muxtor Teluberdi bemalol Blinken bilan yonma-yon turib matbuot anjumanida qatnashdi. Lekin buni odatda O‘zbekistonda ko‘rmaymiz. O‘zbekistonga borganlar yo o‘zi alohida matbuot anjumanida qatnashadi, yoki O‘zbekiston tomon bilan chiqishadi-da brifing deb atashadi. Bunga o‘xshash brifingni dunyoning birorta qismida ko‘rmaysiz. Yaʼni ular faqat biz gapiramiz, siz bizga savol bermaysiz, deyishadi. Gapini tugatgach, minbardan qochib chiqib ketishadi. Medianing oldiga chiqish, bu uning savollariga javob berishga tayyor turish, demakdir. Dunyoda brifing va matbuot anjumanlari orasida katta farq yo‘q. Masalan, Oq uyda yoki Pentagonda, Davlat departamenti yoki Londonda va hattoki Rossiya propagandasini biz yomon deymiz, lekin Moskvada ham brifing degani, bu mutasaddilar chiqib, jurnalistlarning savollariga javob beradi, degani. Ammo O‘zbekistonda ana shunday teskari qoidalar mavjud. Bu ham O‘zbekistonni hali informatsion jihatdan ancha qoloqligini bildiradi. Hatto mana Qozog‘iston bilan qiyoslaganimizda ham.
Islombek Umaraliyev suhbatlashdi
Izoh (0)