10-yanvar sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Toshkentda Hindiston va Pokistonni yarashtirgan deklaratsiyaning imzolanishi, Jozefina bilan ajrashgan Napoleon hamda dunyodagi birinchi metropolitenning qurilishiga oid faktlar o‘rin olgan.
Hindiston va Pokistonni yarashtirgan Toshkent deklaratsiyasi
1966-yil 10-yanvar kuni Toshkentda Ikkinchi jahon urushidan keyingi eng yirik mojaro hisoblangan Hindiston va Pokiston o‘rtasida hududiy nizolar bo‘yicha kelishuv bitimi imzolangan edi. O‘zining tarixiy ahamiyati bilan butun dunyoga mashhur Samarqand va Buxoro shaharlari joylashgan O‘zbekiston hududi bitim imzolanadigan davlat sifatida bejizga tanlanmagan edi. U logistika nuqtayi nazaridan qulay hisoblangan.
O‘zbekiston Hindistonga ham, Pokistonga ham yaqin joylashgan bo‘lib, davlat rahbarlari mintaqani tark etmasdi, shu bois ular o‘zlarini maksimal darajada qulay his qilgan. Muzokaralar boshlanishidan oldin Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi mojaro mintaqa barqarorligiga jiddiy xavf tug‘dirardi.
U hududiy nizolar sabab yuzaga kelgan: Pokiston asosiy qismini musulmonlar tashkil etadigan Hindistonning Kashmir shtatida isyon boshlashga uringan. Qo‘zg‘alon bostirilgan, ammo sodir bo‘lgan voqea keng ko‘lamli harbiy harakatlar boshlanishiga olib kelgan.
“Hindiston kuchlari Pokistonda Amerika texnikasi bo‘lishiga qaramay, tanklar ishtirokidagi bir nechta janglarda ustunlikka erishgan”, — deb yozgandi tadqiqotchi Jorj Perkovich. Ikki yirik mamlakat o‘rtasidagi mojaro bundanda jiddiy urushga aylanib ketishi mumkin edi.
O‘sha vaqtda Pokistonning ittifoqchisi bo‘lgan Xitoy ham Hindistonga tahdid qila boshlagan. Bu esa SSSR va AQSHni tashvishga solib qo‘ygandi. Amerika hukumati Xitoy rahbariyatiga ta’sir ko‘rsata olmasa, SSSR esa umuman dushmanlik munosabatida edi. Shu bois ular o‘t ochishni to‘xtatish uchun BMT Xavfsizlik Kengashidagi ta’sir doirasidan foydalanishga qaror qilgan. Xavfsizlik Kengashi 1965-yil sentabrda tegishli rezolyutsiyani qabul qilganidan keyin ikkala tomon ham unga bo‘ysungan. Bu vaqtga kelib Hindiston va Pokiston jiddiy yo‘qotishlarga uchrab bo‘lgandi.
Ammo mojaro istalgan vaqtda qayta tiklanishi mumkin edi va shu sababdan SSSR vaziyatni tartibga solish maqsadida mustahkam bitim ishlab chiqish kerakligini ilgari surgan. Taklif SSSR Vazirlar Kengashi raisi Aleksey Kosigindan chiqqandi. Davlat rahbari Leonid Brejnev bo‘lsada, o‘sha vaqtlarda uning pozitsiyasi u qadar kuchli emasdi: u hali Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi rahbari lavozimini sovet parlamenti — Oliy Kengash rahbari lavozimi bilan birlashtirib yubormagan edi. Mamlakatni Brejnev boshchiligidagi uchlik — Oliy Kengash prezidiumi raisi Nikolay Podgorniy va Vazirlar Kengashi rahbari Kosigin boshqargan.
Zamondoshlarining xotirlashicha, Kosigin Hindiston—Pokiston mojarosini tartibga solishda muhim rol o‘ynagan, chunki ikkala taraf ham unga ishonch bildirgandi. Shuningdek, Pokiston prezidenti Muhammad Ayyubxon o‘z davlatini Amerika siyosati ostida yuritgan bo‘lsa-da, SSSR bilan aloqalarni yaxshilashdan manfaatdor bo‘lgan.
Asli harbiy bo‘lgan Ayyubxon hokimiyatga harbiy to‘ntarish ortidan kelgan, keyin esa referendum o‘tkazish orqali davlat rahbarligi lavozimida o‘tirishini legitimlashtirgan edi. Shastri esa Hindistonda Javaharlal Nerudan keying ikkinchi mustaqil yetkachi bo‘lgan, mamlakat milliy kongressida turli lavozimlarda faoliyat yuritgan.
Muzokaralar oson kechmagan — tomonlar bir-birini ayblab, mojaroni boshlashda mas’uliyati o‘zlaridan soqit qilishga uringan. Biroq diplomatik sa’y-harakatlar besamar ketmagan: Hindiston va Pokiston Toshkent deklaratsiyasini imzolagan. Hujjat bilan jangovar harakatlar to‘xtatilgan, qurolli kuchlar o‘z pozitsiyalariga qaytarilgan, diplomatik munosabatlar qayta tiklangan.
Bir qator ekspertlarning fikricha, Toshkent deklaratsiyasidan zamonaviy mojarolarni hal qilishda saboq olish qiyin, biroq Topichkanovning fikricha, o‘shanda sovet diplomatiyasi keyinchalik qila olmagan ishni uddalagan: “SSSR faol edi va qulay sharoit yaratishga harakat qildi, inqirozda vositachilik qila oldi. Bu takrorlanish imkoniyati kam bo‘lgan muvaffaqiyatdir”.
Jozefina bilan ajrashgan Napoleon
1810-yil 10-yanvar kuni Napoleon va Jozefinaning nikohi bekor qilingan edi. Ular ko‘plab kelishmovchilik va ayriliqlarga qaramay, bir-biriga nisbatan iliq munosabatlarini saqlab qolgan.
Jozefina Napoleon bilan tanishguniga qadar oilali edi — 16 yoshida u Aleksandr de Bogarnega turmushga chiqqan. Ularning ikki farzandi bo‘lgan: o‘g‘li Ejen va qizi Gortenziya. Eri Mayns mudofaasidagi harakatsizligi uchun qalt etilgunga qadar, ularning nikohi 15 yil davom etgan. O‘shanda Jozefinani ham qamab qo‘yishgan, ammo tez orada hokimiyat almashgan va u afv etilgan. Turmush o‘rtog‘ining vafoti sabab u bor narsasidan ayrilgan. Moliyaviy ahvolini yaxshilashga jazmanlari, xususan, vikont (Fransiyada baron bilan graf o‘rtasidagi dvoryanlik unvoni) Pol Barras yordam berib kelgan. U ayol va uning farzandlari uchun koshonani ijaraga olib, barcha xarajatlarini qoplagan. Aynan vikont Jozefinani Napoleon bilan tanishtirgan edi.
Ular kechki bazmlardan birida uchrashgan: Barras Jozefinaga katta umidlar bildirilgan general Napoleonni tanishtirgan. Avvaliga yosh beva unga shunchaki yoqib qolgan, biroq kecha davomida u bilan suhbatlashib, Napoleon ayolni rostdan ham sevib qolgan. Napoleon ayoldan 6 yosh kichik bo‘lishi va uning bevaligiga qaramay, Jozefinaga uylanishga qaror qilgan. To‘y ikkala tomon uchun ham manfaatli edi: Bogarne yana jamiyat tomonidan hurmat qilinadigan xonim maqomiga ega bo‘lar, Napoleon esa salonni boshqaradigan xotinining nufuzli tanishlarini qo‘lga kiritardi.
1796-yilda sevishganlar oila quradi. Nikoh teng bo‘lishi uchun ular hujjatda yoshlarini o‘zgartirib ko‘rsatgan: Napoleonga 1,5 yosh qo‘shilgan bo‘lsa, Jozefina 4 yilga “yoshargan”. To‘y munosabati bilan bo‘lajak imperator rafiqasiga ichiga “Bu taqdir” deya yozilgan yoqut ko‘zli uzuk sovg‘a qilgan. Ammo nikoh marosimidan ikki kun o‘tib, Napoleon Italiyaga xizmatga chaqirilgan, Jozefina generalning barcha iltimoslarini rad etib, u bilan ketishni istamagan.
Ayriliq vaqtida Napoleon sevgiga to‘la ta’sirli maktublar yozib turgan. Jozefina, albatta, bunday nomalardan xursand bo‘lgan. Ammo u oldingi hayot tarzidan ham voz kechish niyatida emasdi. Ayol boshqa erkaklar bilan munosabatlar o‘rnatishni davom etgan va barcha pullarini ko‘ngilxushlik hamda yangi kiyim-kechaklarga sarflagan.
Napoleon qaytganida Jozefina ko‘zida yosh bilan tiz cho‘kkanicha undan kechirim so‘ragan va bu yana yordam bergan. 1799-yilda u Direktoriyani ag‘darishga muvaffaq bo‘lgan va natijada imperatorga aylangan. Bu vaqtga kelib, Napoleon o‘ynashlarining biridan o‘g‘il ko‘rgandi. O‘g‘li tug‘ilishi unda ajrashish niyatini kuchaytirgan: demak, muammo unda bo‘lmagan va imperator farzand ko‘ra oladi. Ajrim jarayonidan ikki hafta oldin Napoleon davlat ishlarini yig‘ishtirib, butun vaqtini rafiqasiga bag‘ishlagan — u ayoli bilan shunday xayrlashgan edi.
Ajrashish to‘g‘risidagi hujjatlarni imzolagan Napoleon ko‘zyosh to‘kkan, Jozefina esa hayajondan hatto gapira olmagan — unga senatorlar yordam bergan. Ayol turmushining oxirgi bir yilidagina Napoleonni haqiqatda sevishini tushunib yetgandi. Imperatorning talabi bilan Jozefina imperator rafiqasi maqomini saqlab qolgan. Bonapart esa Avstriya malikasi Mariya-Luizaga oila qurish taklifini bildirgan.
Ajrashib ketishganidan keyin ham sobiq er-xotin bir-biri bilan muloqotda bo‘lib turgan, maktublar yozishgan. Jozefina hatto Napoleonni unga kichik merosxo‘rini ko‘rsatishga ham ko‘ndirgan. Biroq Napoleon II uzoq vaqt umr ko‘rmagan — u erta vafot etgan. Fransiyaning keyingi imperatori Napoleon III esa Gortenziyaning o‘g‘li, ya’ni Jozefinaning nabirasi edi.
Dunyodagi birinchi metropolitenning ishga tushirilishi
1863-yil 10-yanvar kuni Londonda dunyodagi birinchi metropoliten tarmog‘i ishga tushirilgan edi. 10 metr chuqurlikdagi metroning uzunligi 6 kilometrni tashkil etgan va 7 ta stansiyada iborat bo‘lgan.
London metrosidagi birinchi ommaviy reys maksimal yuqori darajada amalga oshirilgan. Birinchi poyezdning faxriy mehmonlari orasida Uelsning merosxo‘r shahzodasi Albert Eduard (bo‘lajak qirol Eduard VII) ham bo‘lgan. Metro yangi va hali xavfsizligi sinovdan o‘tmagani uchun qirolicha Viktoriyani taklif qilishmagan.
Metro uchun Jon Fauler tomonidan maxsus o‘t qalaydigan qismi yo‘q metro loyihalashtirilgan, bekatlarda siqilgan bug‘ bilan yonilg‘i quyilgan. Ammo sinov vaqtida “xavfsiz” parvozdan bug‘ning chiqib ketishi sabab u portlab ketishiga bir bahya qolgan. Natijada birinchi metrodagi parovozlar Deniel Guchning oddiy seriyali konstruksiyasi bo‘lgan. Mashinist va o‘t qalash xonasida havo yaxshi aylanishi uchun tom qismi olib tashlangan xolos.
Sakkiz g‘ildirakli yog‘och vagonlar 1, 2 va 3-klassga bo‘lingan, ammo ular deyarli farq qilmagan, masalan, 1-klassdagi vagonda yorituvchi chiroq bitta emas ikkita bo‘lgan. Vagonlarning tomi ostidagi ingichka darcha shaffof bo‘lmagan shisha bilan qoplangan. Dizaynerlar bunda o‘z tamoyillaridan kelib chiqib ish ko‘rgan: yer ostida baribir hech narsani ko‘rib bo‘lmasdi.
Birinchi metro ochiq usulda qurilgan: kotlovan qazilgan, keyin esa uning usti yopilgan, shu boisdan ham London metrosining birinchi stansiyalari u qadar chuqurda joylashmagan. Metroning chuqur tarmog‘i ilk bor 1869-yilda Temza ostidan o‘tkazilgan (41 metr) va unda po‘lat o‘tkazgich qalqondan foydalanilgan. Metroning turli uchastkalarini har xil aksiyadorlik kompaniyalari qurgan, biroq ularning hammasi iqtisod qilgan va zarurat doirasidan tashqariga chiqmagan: hech kim yer ostidagi yo‘lovchilar uchun joy haqida o‘ylamagan. Faqat Ikkinchi jahon urushidan keyingina metro milliylashtirilgan, 2000-yildan boshlab u davlat-xususiy sherikchilik subyektiga aylangan.
XX asr boshlarida kelib London metrosida elektr energiyasidan foydalanish boshlangan va shunda bir masala yuzaga kelgan, qaysi tokdan foydalanish kerak — o‘zgaruvchan yoki o‘zgarmas. Natijada o‘zgarmas tok tanlangan. Uning yordamida poyezd lokomotivi mexanizmida foydalanilgan elektr qurilmalar elementlari minimumga tushirilgan: elektrodvigatel va unga reostat bo‘lsa kifoya edi.
Bugungi kunda London metrosining yarmidan kamroq qismi yer ostida qolgan, 55 foizi — “yengil metro” tarmog‘i yer ustiga ko‘chgan. Uzunligi bo‘yicha London metrosi dunyoda Seul, Pekin va Shanxaydagidan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi (402 kilometr, 270 ta stansiya). Yo‘lovchilar oqimi yiliga 1,26 milliard kishini tashkil etadi.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)