10 январь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Тошкентда Ҳиндистон ва Покистонни яраштирган декларациянинг имзоланиши, Жозефина билан ажрашган Наполеон ҳамда дунёдаги биринчи метрополитеннинг қурилишига оид фактлар ўрин олган.
Ҳиндистон ва Покистонни яраштирган Тошкент декларацияси
1966 йил 10 январь куни Тошкентда Иккинчи жаҳон урушидан кейинги энг йирик можаро ҳисобланган Ҳиндистон ва Покистон ўртасида ҳудудий низолар бўйича келишув битими имзоланган эди. Ўзининг тарихий аҳамияти билан бутун дунёга машҳур Самарқанд ва Бухоро шаҳарлари жойлашган Ўзбекистон ҳудуди битим имзоланадиган давлат сифатида бежизга танланмаган эди. У логистика нуқтаи назаридан қулай ҳисобланган.
Ўзбекистон Ҳиндистонга ҳам, Покистонга ҳам яқин жойлашган бўлиб, давлат раҳбарлари минтақани тарк этмасди, шу боис улар ўзларини максимал даражада қулай ҳис қилган. Музокаралар бошланишидан олдин Ҳиндистон ва Покистон ўртасидаги можаро минтақа барқарорлигига жиддий хавф туғдирарди.
У ҳудудий низолар сабаб юзага келган: Покистон асосий қисмини мусулмонлар ташкил этадиган Ҳиндистоннинг Кашмир штатида исён бошлашга уринган. Қўзғалон бостирилган, аммо содир бўлган воқеа кенг кўламли ҳарбий ҳаракатлар бошланишига олиб келган.
«Ҳиндистон кучлари Покистонда Америка техникаси бўлишига қарамай, танклар иштирокидаги бир нечта жангларда устунликка эришган», — деб ёзганди тадқиқотчи Жорж Перкович. Икки йирик мамлакат ўртасидаги можаро бунданда жиддий урушга айланиб кетиши мумкин эди.
Ўша вақтда Покистоннинг иттифоқчиси бўлган Хитой ҳам Ҳиндистонга таҳдид қила бошлаган. Бу эса СССР ва АҚШни ташвишга солиб қўйганди. Америка ҳукумати Хитой раҳбариятига таъсир кўрсата олмаса, СССР эса умуман душманлик муносабатида эди. Шу боис улар ўт очишни тўхтатиш учун БМТ Хавфсизлик Кенгашидаги таъсир доирасидан фойдаланишга қарор қилган. Хавфсизлик Кенгаши 1965 йил сентябрда тегишли резолюцияни қабул қилганидан кейин иккала томон ҳам унга бўйсунган. Бу вақтга келиб Ҳиндистон ва Покистон жиддий йўқотишларга учраб бўлганди.
Аммо можаро исталган вақтда қайта тикланиши мумкин эди ва шу сабабдан СССР вазиятни тартибга солиш мақсадида мустаҳкам битим ишлаб чиқиш кераклигини илгари сурган. Таклиф СССР Вазирлар Кенгаши раиси Алексей Косигиндан чиққанди. Давлат раҳбари Леонид Брежнев бўлсада, ўша вақтларда унинг позицияси у қадар кучли эмасди: у ҳали Совет Иттифоқи Коммунистик партияси раҳбари лавозимини совет парламенти — Олий Кенгаш раҳбари лавозими билан бирлаштириб юбормаган эди. Мамлакатни Брежнев бошчилигидаги учлик — Олий Кенгаш президиуми раиси Николай Подгорний ва Вазирлар Кенгаши раҳбари Косигин бошқарган.
Замондошларининг хотирлашича, Косигин Ҳиндистон—Покистон можаросини тартибга солишда муҳим рол ўйнаган, чунки иккала тараф ҳам унга ишонч билдирганди. Шунингдек, Покистон президенти Муҳаммад Айюбхон ўз давлатини Америка сиёсати остида юритган бўлса-да, СССР билан алоқаларни яхшилашдан манфаатдор бўлган.
Асли ҳарбий бўлган Айюбхон ҳокимиятга ҳарбий тўнтариш ортидан келган, кейин эса референдум ўтказиш орқали давлат раҳбарлиги лавозимида ўтиришини легитимлаштирган эди. Шастри эса Ҳиндистонда Жаваҳарлал Нерудан кейинг иккинчи мустақил еткачи бўлган, мамлакат миллий конгрессида турли лавозимларда фаолият юритган.
Музокаралар осон кечмаган — томонлар бир-бирини айблаб, можарони бошлашда масъулияти ўзларидан соқит қилишга уринган. Бироқ дипломатик саъй-ҳаракатлар бесамар кетмаган: Ҳиндистон ва Покистон Тошкент декларациясини имзолаган. Ҳужжат билан жанговар ҳаракатлар тўхтатилган, қуролли кучлар ўз позицияларига қайтарилган, дипломатик муносабатлар қайта тикланган.
Бир қатор экспертларнинг фикрича, Тошкент декларациясидан замонавий можароларни ҳал қилишда сабоқ олиш қийин, бироқ Топичкановнинг фикрича, ўшанда совет дипломатияси кейинчалик қила олмаган ишни уддалаган: «СССР фаол эди ва қулай шароит яратишга ҳаракат қилди, инқирозда воситачилик қила олди. Бу такрорланиш имконияти кам бўлган муваффақиятдир».
Жозефина билан ажрашган Наполеон
1810 йил 10 январь куни Наполеон ва Жозефинанинг никоҳи бекор қилинган эди. Улар кўплаб келишмовчилик ва айрилиқларга қарамай, бир-бирига нисбатан илиқ муносабатларини сақлаб қолган.
Жозефина Наполеон билан танишгунига қадар оилали эди — 16 ёшида у Александр де Богарнега турмушга чиққан. Уларнинг икки фарзанди бўлган: ўғли Эжен ва қизи Гортензия. Эри Майнц мудофаасидаги ҳаракатсизлиги учун қалт этилгунга қадар, уларнинг никоҳи 15 йил давом этган. Ўшанда Жозефинани ҳам қамаб қўйишган, аммо тез орада ҳокимият алмашган ва у афв этилган. Турмуш ўртоғининг вафоти сабаб у бор нарсасидан айрилган. Молиявий аҳволини яхшилашга жазманлари, хусусан, виконт (Францияда барон билан граф ўртасидаги дворянлик унвони) Пол Баррас ёрдам бериб келган. У аёл ва унинг фарзандлари учун кошонани ижарага олиб, барча харажатларини қоплаган. Айнан виконт Жозефинани Наполеон билан таништирган эди.
Улар кечки базмлардан бирида учрашган: Баррас Жозефинага катта умидлар билдирилган генерал Наполеонни таништирган. Аввалига ёш бева унга шунчаки ёқиб қолган, бироқ кеча давомида у билан суҳбатлашиб, Наполеон аёлни ростдан ҳам севиб қолган. Наполеон аёлдан 6 ёш кичик бўлиши ва унинг бевалигига қарамай, Жозефинага уйланишга қарор қилган. Тўй иккала томон учун ҳам манфаатли эди: Богарне яна жамият томонидан ҳурмат қилинадиган хоним мақомига эга бўлар, Наполеон эса салонни бошқарадиган хотинининг нуфузли танишларини қўлга киритарди.
1796 йилда севишганлар оила қуради. Никоҳ тенг бўлиши учун улар ҳужжатда ёшларини ўзгартириб кўрсатган: Наполеонга 1,5 ёш қўшилган бўлса, Жозефина 4 йилга «ёшарган». Тўй муносабати билан бўлажак император рафиқасига ичига «Бу тақдир» дея ёзилган ёқут кўзли узук совға қилган. Аммо никоҳ маросимидан икки кун ўтиб, Наполеон Италияга хизматга чақирилган, Жозефина генералнинг барча илтимосларини рад этиб, у билан кетишни истамаган.
Айрилиқ вақтида Наполеон севгига тўла таъсирли мактублар ёзиб турган. Жозефина, албатта, бундай номалардан хурсанд бўлган. Аммо у олдинги ҳаёт тарзидан ҳам воз кечиш ниятида эмасди. Аёл бошқа эркаклар билан муносабатлар ўрнатишни давом этган ва барча пулларини кўнгилхушлик ҳамда янги кийим-кечакларга сарфлаган.
Наполеон қайтганида Жозефина кўзида ёш билан тиз чўкканича ундан кечирим сўраган ва бу яна ёрдам берган. 1799 йилда у Директорияни ағдаришга муваффақ бўлган ва натижада императорга айланган. Бу вақтга келиб, Наполеон ўйнашларининг биридан ўғил кўрганди. Ўғли туғилиши унда ажрашиш ниятини кучайтирган: демак, муаммо унда бўлмаган ва император фарзанд кўра олади. Ажрим жараёнидан икки ҳафта олдин Наполеон давлат ишларини йиғиштириб, бутун вақтини рафиқасига бағишлаган — у аёли билан шундай хайрлашган эди.
Ажрашиш тўғрисидаги ҳужжатларни имзолаган Наполеон кўзёш тўккан, Жозефина эса ҳаяжондан ҳатто гапира олмаган — унга сенаторлар ёрдам берган. Аёл турмушининг охирги бир йилидагина Наполеонни ҳақиқатда севишини тушуниб етганди. Императорнинг талаби билан Жозефина император рафиқаси мақомини сақлаб қолган. Бонапарт эса Австрия маликаси Мария-Луизага оила қуриш таклифини билдирган.
Ажрашиб кетишганидан кейин ҳам собиқ эр-хотин бир-бири билан мулоқотда бўлиб турган, мактублар ёзишган. Жозефина ҳатто Наполеонни унга кичик меросхўрини кўрсатишга ҳам кўндирган. Бироқ Наполеон II узоқ вақт умр кўрмаган — у эрта вафот этган. Франциянинг кейинги императори Наполеон III эса Гортензиянинг ўғли, яъни Жозефинанинг набираси эди.
Дунёдаги биринчи метрополитеннинг ишга туширилиши
1863 йил 10 январь куни Лондонда дунёдаги биринчи метрополитен тармоғи ишга туширилган эди. 10 метр чуқурликдаги метронинг узунлиги 6 километрни ташкил этган ва 7 та станцияда иборат бўлган.
Лондон метросидаги биринчи оммавий рейс максимал юқори даражада амалга оширилган. Биринчи поезднинг фахрий меҳмонлари орасида Уэльснинг меросхўр шаҳзодаси Алберт Эдуард (бўлажак қирол Эдуард VII) ҳам бўлган. Метро янги ва ҳали хавфсизлиги синовдан ўтмагани учун қиролича Викторияни таклиф қилишмаган.
Метро учун Жон Фаулер томонидан махсус ўт қалайдиган қисми йўқ метро лойиҳалаштирилган, бекатларда сиқилган буғ билан ёнилғи қуйилган. Аммо синов вақтида «хавфсиз» парвоздан буғнинг чиқиб кетиши сабаб у портлаб кетишига бир баҳя қолган. Натижада биринчи метродаги паровозлар Дэниэл Гучнинг оддий серияли конструкцияси бўлган. Машинист ва ўт қалаш хонасида ҳаво яхши айланиши учун том қисми олиб ташланган холос.
Саккиз ғилдиракли ёғоч вагонлар 1, 2 ва 3-классга бўлинган, аммо улар деярли фарқ қилмаган, масалан, 1-классдаги вагонда ёритувчи чироқ битта эмас иккита бўлган. Вагонларнинг томи остидаги ингичка дарча шаффоф бўлмаган шиша билан қопланган. Дизайнерлар бунда ўз тамойилларидан келиб чиқиб иш кўрган: ер остида барибир ҳеч нарсани кўриб бўлмасди.
Биринчи метро очиқ усулда қурилган: котлован қазилган, кейин эса унинг усти ёпилган, шу боисдан ҳам Лондон метросининг биринчи станциялари у қадар чуқурда жойлашмаган. Метронинг чуқур тармоғи илк бор 1869 йилда Темза остидан ўтказилган (41 метр) ва унда пўлат ўтказгич қалқондан фойдаланилган. Метронинг турли участкаларини ҳар хил акциядорлик компаниялари қурган, бироқ уларнинг ҳаммаси иқтисод қилган ва зарурат доирасидан ташқарига чиқмаган: ҳеч ким ер остидаги йўловчилар учун жой ҳақида ўйламаган. Фақат Иккинчи жаҳон урушидан кейингина метро миллийлаштирилган, 2000 йилдан бошлаб у давлат-хусусий шерикчилик субъектига айланган.
ХХ аср бошларида келиб Лондон метросида электр энергиясидан фойдаланиш бошланган ва шунда бир масала юзага келган, қайси токдан фойдаланиш керак — ўзгарувчан ёки ўзгармас. Натижада ўзгармас ток танланган. Унинг ёрдамида поезд локомотиви механизмида фойдаланилган электр қурилмалар элементлари минимумга туширилган: электродвигатель ва унга реостат бўлса кифоя эди.
Бугунги кунда Лондон метросининг ярмидан камроқ қисми ер остида қолган, 55 фоизи — «енгил метро» тармоғи ер устига кўчган. Узунлиги бўйича Лондон метроси дунёда Сеул, Пекин ва Шанхайдагидан кейин тўртинчи ўринда туради (402 километр, 270 та станция). Йўловчилар оқими йилига 1,26 миллиард кишини ташкил этади.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)