2-yanvar sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Vyetnam urushi davomida “Bolo” operatsiyasining boshlanishi, Gruziya prezidenti Gamsuxurdiyaning ag‘darilishi hamda polyaklar tomonidan otib tashlangan Qizil Xoch vakillariga oid faktlar o‘rin olgan.
Vyetnam urushi davomida boshlangan “Bolo” operatsiyasi
1967-yil 2-yanvar kuni Vyetnam urushi davomida AQSH Harbiy-havo kuchlari tomonidan “Bolo” nomini olgan operatsiya boshlangandi. Uning maqsadi vyetnamliklarning “MiG-21” qiruvchi samolyotlari xavfini bartaraf etish bo‘lgan. Operatsiya davomida AQSH Harbiy-havo kuchlari butun urush davomidagi eng muvaffaqiyatli havo jangini olib borgan.
1965-yildan boshlab AQSH aviatsiyasi muntazam ravishda Vyetnamni bombardimon qilib kelgan. Birinchi yil davomida Vyetnam havo hujumidan mudofaa tizimlarini artilleriya qurollari hamda pulemyotlar tashkil etgan, zenit raketa majmualari va tutib qoluvchi qiruvchilar u qadar katta rol o‘ynamagan.
Ammo SSSR tomonidan ko‘rsatilgan doimiy yordam mamlakat mudofaa qobiliyati va Harbiy-havo kuchlarini mustahkamlashga xizmat qilgan. 1966-yillar o‘rtalariga kelib Vyetnam tomoni zamonaviy “MiG-21” qiruvchi samolyotlariga ega bo‘lgan. Yil oxiriga kelib mamlakat Harbiy-havo kuchlari qo‘mondonligi uzoq masofadagi Amerika samolyotlarini tutib qolishni sinay boshlagan va bu o‘z navbatdagi F-105 samolyotlari uchun sezilarli darajada zarar yetkazgan.
1966-yil kuzida AQSH Harbiy-havo kuchlari 8-taktik qiruvchi qanotining yangi komandiri etib Ikkinchi jahon urushida tajriba orttirgan polkovnik Robin Olds tayinlangan. U havo janglaridagi yo‘qotishlar ortib ketganidan tashvishga tushgan va dushman tarafning aviatsiyasiga zarar berish kerak degan xulosaga kelgan. Bunga qadar Vyetnam Harbiy-havo kuchlari faolligi pastligi sabab ikkinchi darajali nishon sifatida qaralgan.
Vyetnam aerodromlarini bombardimon qilishga taqiq qo‘yilgani bois “MiG”larni yerda yo‘q qilish imkonsiz edi: AQSHning yuqori siyosiy rahbariyati aerodromlarga berilgan zarbalar sovet harbiylarining o‘limiga sabab bo‘lib, oqibatda SSSR to‘g‘ridan to‘g‘ri urushga aralashishni boshlashiga olib kelishidan xavotirda bo‘lgan. Yechim bitta edi: dushman taraf aviatsiyasini Amerika tomoni foydasiga xizmat qiladigan havo jangiga chorlash.
Operatsiya 1967-yil 1-yanvarga mo‘ljallangan, biroq ob-havo noqulayligi sabab 2-yanvarga qoldirilgan. Asosiy vazifa 8-qanotning shaxsan Oldsning o‘zi boshchilik qilgan 28 ta F-4C samolyotlariga yuklatilgan.
Amerikaliklarning rejasi ish bergan. Dushman taraf “MiG-21” qiruvchilarini havoga ko‘targan va “Fantom” uchuvchilari sanoqdagi ustunliklaridan foydalangan holda manyovrli havo jangiga kirishgan. Amerika ma’lumotlariga ko‘ra, o‘shanda Vyetnamning 7 ta samolyoti urib tushirilgan va birorta yo‘qotishga uchramagan.
Bir necha kun ichida mavjud “MiG-21” qiruvchilarining yarmidan ayrilgan Vyetnam Harbiy-havo kuchlari qiruvchi aviatsiyadan foydalanish taktikasini qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘lgan. 921-polkning shaxsiy tarkibi sodir bo‘lgan voqeada tushkun kayfiyatda edi. Umuman olganda, yo‘qotilgan zarar o‘rnini to‘ldirishga ikki oy vaqt ketgan: 1967-yil bahoriga qadar 921-polk hech qanday harakatlarni amalga oshira olmagan, Shimoliy Vyetnam aviatsiyasi faoliyati deyarli to‘xtagandi.
1967-yil 2-yanvardagi jang urush tarixidagi eng yirik to‘qnashuvlardan biri hisoblanadi. Amerika tomonining ma’lum qilishicha, keyinchalik bunday muvaffaqiyatga yana ikki marotaba erishilgan: 1967-yil mayda va 1972-yil mayda.
Gruziya prezidentining ag‘darilishi
1992-yil 2-yanvar kuni Gruziya muxolifati mamlakat prezidenti Zviad Gamsuxurdiyani hokimiyatdan ag‘dargan edi. Gamsuxurdiya qanday qilib prezidentlikka saylangani va uning ketishiga nima sabab bo‘lgani to‘g‘risida quyida bayon qilamiz.
1980-yillar oxirida gruzin jamiyatida SSSR tarkibidan chiqish bo‘yicha kayfiyat kuchaygan. Hamma 1921-yil fevral oyida mensheviklar Gruziyasi aholining katta qismi irodasiga qarshi va Qizil armiya bo‘linmalari yordamida sovetlashtirilganini ko‘proq esga ola boshlagan. Moskvaga nisbatan nafrat sezilarli darajada ortib borgan.
1989-yil 9-aprel kuni Tbilisida IIV va armiya ichki qo‘shinlari respublika mustaqilligini e’lon qilish shiorlari ostidagi mitingni tarqatib yuborgan. To‘qnashuv namoyishchilarning halok bo‘lishi, jarohat olishi va kuch tuzilamalari xodimlari yaralanishiga olib kelgan. Gruziyaning mustaqillikka erishishga bo‘lgan intilishi yanada ortib borgan. Shu bilan birga, osetin ozchiligi Sovet Ittifoqi tarkibida qolish tarafdori bo‘lgan.
1989-yil 9-dekabr kungi voqealar Tbilisida gruzin millatchilari reytingining keskin o‘sishiga olib kelgan va Gruziyadagi milliy harakatning navbatdagi murvatiga aylangan. Miting kuch bilan tarqatib yuborilganiga qaramay, u Gruziya muxolifati yetakchilarining g‘alabasiga aylanib, hokimiyatning vaziyatni nazorat qila olmasligini ko‘rsatdi, degan fikrlar mavjud.
Shu yilning 26-may kuni Gruziya Kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi Gruziya Demokratik Respublikasi e’lon qilinganining 71 yilligini nishonlash uchun milliy bayram deb e’lon qiladi. Tbilisidan viloyatlarga 1918-yilgi Gruziya mensheviklar hukumatining uch rangli bayroqlarini osib qo‘yish bo‘yicha buyruq kelgan. Qariyb bir yildan keyin, 1990-yil 9-martda Gruziya Oliy kengashi “Davlat suvereniteti himoyasi kafolati to‘g‘risida”gi qarorni qabul qilgan va u orqali mamlakatni 70 yil davomida boshqargan sovet hukumati davri noqonuniy bo‘lgani aytilgan.
O‘sha yilning aprelida “Yumaloq stol — ozod Gruziya” bloki tashkil etilgan: mahalliy milliy harakatda birinchi rolga Zviad Gamsuxurdiya chiqqan. Siyosiy blokning asosini “gruzin millati konsolidatsiyasi”, “Gruziya mustaqilligini qayta tiklash”, “1921-yilgi konstitutsiyani qayta tiklash” tashkil etgan.
1991-yil 31-mart kuni Gruziya mustaqilligi uchun umummilliy referendum o‘tkazilgan. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, unda 3 million 326 ming kishi yoki ovoz berish huquqiga ega 89 foiz aholi ishtirok etgan. Ovoz berganlarning 98,9 foizi respublika mutaqilligi qayta tiklanishini yoqlagan.
Abxaziyada esa referendum Gudautsk tumanidan boshqa barcha hududlarda o‘tkazilgan. Gruziyadan mustaqil bo‘lish uchun ro‘yxatdan o‘tgan saylovchilarning 59,9 foizi ovoz bergan. Janubiy Osetiyadagi vaziyat keskinlashuvi sabab Sxinvali, Znauri va Javskiy tumanlarida so‘rov amalga oshmagan. Shu bilan birga, ochiq manbalarda Abxaziya va Janubiy Osetiya aholisining aksariyati referedumga boykot qo‘ygani haqida ma’lumotlarni uchratish mumkin.
Ovoz berish jarayonlari natijasi to‘rt kundan keyin e’lon qilingan. 1991-yil 9-aprel kuni Gamsuxurdiya boshchiligidagi respublika Oliy kengashi Gruziya davlat mustaqilligini qayta tiklash to‘g‘risidagi aktni qabul qilgan.
1991-yil 14-aprel kuni respublika Oliy kengashi Gruziya prezidenti postini joriy etish qarorini chiqargan. 26-mayda esa prezidentlik saylovlari boshlangan: uni 86,5 foiz ovoz bilan Gamsuxurdiya yutgan. Unga qonunchilik va ijro etishda keng valokatlar berilgan. Gamsuxurdiya qonunlarga veto qo‘yishi va Oliy kengashni tarqatib yuborishi, Vazirlar Mahkamasi faoliyatini to‘xtatishi hamda ma’muriy tumanlarni tuzishi, avtonom respublikalarni boshqarishda keng vakolatlarga ega bo‘lishi mumkin edi.
“1991-yil 31-martdagi referendum Gruziyani mustaqil qildi. Gamsuxurdiya zudlik bilan Abxaziya va Janubiy Osetiyani yagona davlatga birlashtira boshladi. Butun mamlakat telba shovinizm bilan qoplandi. Tog‘li Qorabog‘dagi qirg‘in bilan band Kreml Eduard Shevardnadzening aytganini qilib, vaziyatga aralashmagan, qolgan butun dunyo Moskvaning siyosatidan tashvishga tushgandi”, — deb yozadi Donald Reyfild o‘zining “Gruziya. Imperiya chorrahasi. Uch ming yillik tarix” kitobida.
1991-yil oxirida Gamsuxurdiya va mamlakat parlamenti o‘rtasida kelishmovchilik yuzaga keladi va bu qurolli qarshilikka aylanib ketgan. 1992-yil yanvar boshida prezident Harbiy kengash tomonidan ag‘darilgan va Gruziyadan quvg‘in qilingan. Mart oyidan boshlab parlament funksiyasini yangi saylovlarga qadar Gruziya Davlat kengashi boshqargan — uning tarkibida muxolifat partiyasining 70 nafar a’zosi bor edi. Ularga SSSR sobiq tashqi ishlar vaziri Eduard Shevardnadze boshchilik qilgan va shu yilning kuzida u davlat rahbari lavozimiga saylangan.
Polyaklar tomonidan otib tashlangan Qizil Xoch missiyasi a’zolari
1919-yil 2-yanvar kuni polyak jandarmlari Varshavaga kelgan sovet Qizil Xoch missiyasi a’zolarini otib tashlagan edi.
Birinchi jahon urushi yakunlangach sovet Rossiyasi chegaralaridan tashqarida qariyb 2 million askar va ofitser asirda bo‘lgan. Brest tinchlik bitimi imzolanganidan keyin ular sekin-asta o‘z vatanlariga qaytarila boshlangan. Bunda butun Yevropa bo‘ylab eng mashhur gumanitar tashkilot — Rossiya Qizil Xoch orqali ish olib borilgan.
Uning Germaniya va Chexiyadagi missiyasi tezda ish boshlagan. Bu mahalliy hukumatda hech qanaqa savollarni keltirib chiqarmagan. Sobiq asirlar vataniga yuborilishga tayyorlangan, ularning sog‘lig‘i, ovqatlanishi nazoratga olingan va safari tashkillashtirilgan. Bunday missiyani Polshaga yuborishga ham tayyorgarlik ko‘rilgan. Biroq uning tarkibiga tezda aniqlik kiritilmagan, polyaklar kommunist Marxlevskiyni Bronislav Veselovkiyga almashtirishni talab qilgan. Bu qutqariladigan insonlar taqdiriga hech qanday ta’sir ko‘rsatmagan va shu sababli sovet Rossiyasi Polshaning talabiga ko‘ngan.
1918-yil 20-dekabr kuni Qizil Xoch delegatsiyasi Polsha poytaxtiga yetib kelgan. Missiya kelib joylashgan mehmonxonada shu kunning o‘zida tintuv o‘tkazilgan. Ularning barchasi hibsga olinib, qamoqqa yuborilgan.
Kutilmaganda Varshava aholisi xorij diplomatiyasi vakillari himoyasiga ko‘tarilgan. Natijada norozilik namoyishini quvish vaqtida polyak jandarmlari 6 kishini otib tashlagan va 11 kishi yaralangan.
Ertasi kuni hibsga olinganlarning barchasi Varshavadan Men qishlog‘i atrofiga olib borilgan va 1919-yilning 2-yanvarida shunchaki otib tashlangan. Avvaliga ular kutilmaganda yo‘qolib qolishgani to‘g‘risida yolg‘on ma’lumot bermoqchi bo‘lishgan. Keyinroq diplomatlar bosqinchilik hujumiga uchragani aytilgan. Buning uchun jandarmlar o‘g‘rilik holatini uyushtirgan. Ko‘p o‘tmay gazetalarda ruslar bedarak yo‘qolgani to‘g‘risida yolg‘on maqolalar chiqa boshlagan. Biroq haqiqat eng kutilmagan holatda barchaga oshkor bo‘lgan.
Missiya xodimlari otib tashlangan vaqtda ulardan biri, shifokor Leon Alter omon qolgan. U ko‘kragiga o‘q tekkanida yiqilib tushgan va hushini yo‘qotgan. “O‘ldirilgan” shaxs boshqalar bilan birga qorlar orasiga ko‘milgan va ustlariga shox-shabbalar tashlangan. Shifokor sovuqda o‘ziga kelgan va eng yaqin qishloqqa qadar yetib borgan. Yaradorga dori vositalari bilan yordam ko‘rsatilgan, shundan keyin Alter Minsk orqali Rossiyaga yetib borib, polyaklarning jinoyati haqida so‘zlab bergan.
Polyaklar qilgan jinoyatini oqlash maqsadida bolsheviklarning Qizil Xoch jamiyati vakillari Polshaga so‘l partiyalar bilan maxfiy ushrashuvlar o‘tkazish va hokimiyatni almashtirish bo‘yicha fitna uyushtirish uchun kelganini bahona qilgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)